CMENTARZE

M. Fronczkowski  Z. Dziedziński

PIERWSZY TOMASZOWSKI CMENTARZ KATOLICKI  

(ul. J. Słowackiego a dawnej ul. Wieczność)

Powstanie cmentarza było związane z utworzeniem w latach 1825-1828 pierwszej tomaszowskiej parafii rzymsko-katolickiej. W dniu 23 listopada 1825 roku arcybiskup warszawski Wojciech Leszczyc Skarszewski czyni zadość staraniom Antoniego hrabiego Ostrowskiego i zezwala na przeniesienie w ramach jego dóbr kościoła świętego Wacława ze wsi Tobiasz k. Ujazdu do fabrycznej osady Tomaszów[1].

W styczniu 1826 kościół we wsi Tobiasze zostaje rozebrany a następnie przewieziony i odbudowany w Tomaszowie Mazowieckim. Posadowiono go na działce podarowanej parafii przez hrabiego Antoniego Ostrowskiego, dziedzica i lokatora. Działka zlokalizowana była pomiędzy ówczesnymi ulicami Wieczność i Żałobną[2]. (obecnie są to ulice Juliusza Słowackiego i Rolna) Poświęcenie kościoła na nowym miejscu nastąpiło 15 stycznia 1826 r. Dokonał tego ksiądz Szymon Ratyński, Kanonik Łęczycki, proboszcz i dziekan brzeziński. W roku 1828 następuje zatwierdzenie utworzenia w Tomaszowie parafii św. Wacława a na przyległym do kościoła terenie o powierzchni 1 morgi chełmińskiej, powstaje katolicki cmentarz grzebalny[3]. Można przypuszczać, że utworzenie cmentarza grzebalnego w osadzie Tomaszów znacznie wyprzedziło posadowienie na jego terenie kościoła i utworzenie tomaszowskiej parafii św. Antoniego. W „Opisie stanu kościoła parafialnego Tomaszowskiego z roku 1832”[4] wskazuje się, że „Arcybiskup Warszawski Wojciech Skarszewski 23 listopada 1825 r. decyzją nr 1221 pozwolił przenieść kościół z Tobiasz w miejsce do chowania ciał przeznaczone”. Zapis ten zdaje się potwierdzać, że cmentarz mógł powstać wcześniej. Również opis tegoż kościoła poczyniony 22 stycznia 1826 r. wskazuje, że posadowiono go na istniejącym już cmentarzu grzebalnym[5].

Duże zasługi w tworzeniu parafii i cmentarza grzebalnego miał jej pierwszy proboszcz ks. Wojciech Klonowski, wielki patriota, orędownik sprawy powstania listopadowego, który po jego klęsce musiał opuścić nasze miasto[6]. Wypada też wymienić nie mniej zasłużonych by dla parafii katolickiej członków wybranego w roku 1827 dozoru kościelnego. Byli nimi Szymon Lisowski, Maksymilian Karsch i Franciszek Krüger (Kriger)[7]. Kościół św. Wacława miał być kościołem parafialnym jedynie do czasu wybudowania murowanego kościoła pod wezwaniem św. Antoniego, później miał pełnić rolę kaplicy cmentarnej. Cmentarz grzebalny zajmował powierzchnię jednej morgi chełmińskiej i już w roku 1827 „naokoło został obmurowany kamieniem wapiennym a od frontu piękną bramą i furtą ozdobiony”[8]. Antoni Ostrowski jak i władze kościelne uważały wówczas, że teren o powierzchni jednej morgi chełmińskiej będzie wystarczający dla chowania ciał zmarłych” tej niewielkiej osady[9]. Tak było przez kilkadziesiąt następnych lat. Zmarłych tomaszowskich katolików do roku 1874 grzebano wkoło kościółka św. Wacława[10]. Prawdopodobnie jedynym wyjątkiem było pochowanie w roku 1887 w grobowcu rodzinnym Czesława Chociszewskiego i w roku 1895 złożenie do tegoż grobowca jego żony Joanny Chociszewskiej[11].

Jak wynika ze spisów inwentarza kościoła parafii tomaszowskiej z roku 1832 i roku 1836 „cmentarz w koło ze wszystkich stron obmurowany płotem z łamanego kamienia wapiennego a z frontu bramą piękną i furtką ozdobiony. W końcu frontowym Cmentarza z przeciwnej strony Dzwonnicy przy murze stoi domek gustowny, kosztem JW. Dziedzica wystawiony dla stróża kościelnego i wygody księdza przeznaczony”[13]. Przy ścianie drewnianego kościoła św. Wacława była przybudowana kostnica, o której wspomina się w spisie inwentarza z roku 1836[14]. Od ul. Wieczność na cmentarz i dalej do kościoła prowadziła kuta z żelaznych prętów brama o charakterystycznej dla tamtego okresu konstrukcji. Ogrodzenie i słupy bramy były wielokrotnie naprawiane i konserwowane. Tak było przynajmniej do roku 1868.[15] Sytuacja uległa zmianie po zamknięciu cmentarza w roku 1874. Od tego czasu cmentarz i jego ogrodzenie popadały w ruinę. Stary murowany parkan został rozebrany jeszcze przed końcem XIX wieku. W „Opisie inwentarza kościoła i benificjum parafii tomaszowskiej” z roku 1900[16] wynika, że „cmentarz przy ul. Wieczność jest opuszczony i projektuje się obsadzić jego teren drzewami owocowymi zgodnie z instrukcją o cmentarzach z 1846 r.”  Nowy mur ceglany w miejsce zrujnowanego starego muru kamiennego, wybudowano dopiero w latach 30-tych XX wieku, kiedy to staraniem księdza prefekta Kazimierza Olszewskiego i przy udziale tomaszowskich harcerzy zebrano potrzebne fundusze na ogrodzenie niszczejącego cmentarza. Od strony wewnętrznej w otynkowany mur wstawiono kilka zachowanych płyt nagrobnych. Wymieniono również bramę od strony ul. Wieczność[17].

Do roku 1981, to jest do czasu rozpoczęcia budowy kościoła NMP Królowej Polski, na terenie przykościelnym można było odnaleźć kilkanaście kamiennych nagrobków, kilka metalowych krzyży i zarysy mogilnych kopczyków. W starym murowanym ogrodzeniu cmentarza tkwiły nagrobki zabezpieczone przez księdza Kazimierza Olszewskiego. Jednak teren cmentarza pozostawał zaniedbany i sprawiał wrażenie kompletnie zapomnianego. Po rozpoczęciu budowy nowego kościoła, pozostałości pomników i płyt nagrobnych, jak również ekshumowane szczątki zmarłych, które wykopano podczas prac ziemnych przeniesiono poza teren budowy. Kilka płytowych nagrobków z piaskowca i żelazne tablice oraz krzyż żeliwny przeniesiono na podwórko w zachodniej części działki. Z tych kilku zachowanych płyt nagrobnych odczytać można inskrypcje świadczące, że pochowani tu byli; Otolia z Lenartowiczów Niemojowska[18](zm. 1841 r.), Wojciech Witkowski[19] (zm. 1850 r.), Julia Jałbrzykowska[20] (zm.1863 r.), Wilhelm Protasiewicz[21] – obywatel guberni mińskiej (zm. 1869 r.), Kunegunda Czermińska (zm. 1870 r.) Pelagia z Liptowskich Albrecht[22] (zm. 1873 r.). Daty śmierci wypisane na płytach nagrobnych są dodatkowym świadectwem, że cmentarz funkcjonował przez ponad 50 lat.

Do dziś nie zachował się ślad po pochowanych tu innych zasłużonych dla miasta obywatelach. Z całą pewnością wieczny spoczynek znaleźli na nim pierwsi burmistrzowie Antoni Wroński i Józef Lenartowski[23]. Spoczęli na nim urzędnicy magistraccy, żołnierze i weterani powstań narodowych z 1830 i 1863 r. Źródła historyczne wskazują, że zostali tu pochowani zmarli z odniesionych ran powstańcy z 1863 r.: Walenty Bańkowski, Franciszek Fronik, Wincenty Kiesz, Tomasz Koch[24]. Tu również znaleźli wieczny spoczynek ich koledzy zmarli nieco później Franciszek Śmiałkowski, Adam Wajs, Wiktor Złonkiewicz.

Analiza dokumentów archiwalnych parafii katolickiej św. Antoniego w Tomaszowie Mazowieckim a dotyczących rejestrów zgonów pomiędzy rokiem 1828 a 1875 wskazuje, że na cmentarzu tym znalazło wieczny spoczynek 4 297 mieszkańców Tomaszowa przynależnych do tutejszej parafii[25].

Widok na kościół Św. Wacława i otaczający go teren d. cmentarza grzebalnego. Fotografia ze zbiorów R. Sikorskiego

 PRZYPISY : [1] Archiwum Archidiecezji Łódzkiej dalej jako AAŁ, „Akta kościoła parafialnego w mieście Tomaszowie 1827-1900”, sygn.131 k-ta 1-3 zawierająca opis położenia i stan kościoła; [2] APPTOTM, zbiór kartograficzny - „Plan sytuacyjny gruntów terytorium Tomaszowa Mazowieckiego”  sporządzony przez mierniczego Grochmana w marcu 1830 r.”, sygn. 796, na planie miasta działka cmentarza oznaczona została nr 58; [3] tamże (1 morga chełmińska to około 59 arów); [4] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa gr I zesp.7 sygn.708, „Akta tyczące się względem Dozorów Kościelnych”, karta 32-33 zawierająca „Opis stanu kościoła parafialnego Tomaszowskiego, inwentarza i funduszów tegoż kościoła należących dnia 16 sierpnia 1832 r.”; [5] Archiwum Państwowe w Łodzi dalej jako APŁ, anteriora Rządu Gubernialnego w Piotrkowie, sygn.2332, mikrofilm 123453, Akta szczegółowe tyczące się Kościoła Parafialnego, Cmentarza i Proboszcza w mieście Tomaszowie – opis stanu kościoła z 1826 r., karta160; [6] Ks. Klonowski pozostawał proboszczem parafii św. Antoniego do roku 1832. APPTOTM, Akta Miasta Tomaszowa, sygn. 716, „Akta Burmistrza Miasta Tomaszowa tyczące się opuszczenia parafii Tomaszów przez ks. Klonowskiego”; [7] Wymienieni byli członkami dozoru kościelnego do 1834 r. APŁ, anteriora RGP, sygn. 2333, mikrofilm 123453; [8] AAŁ, sygn. 131, karta 8 „Wizyta Dziekańska odbyta 11 marca 1827 r. podczas której sporządzono opis  kościoła parafialnego w Tomaszowie tudzież inwentarza i funduszów tegoż kościoła”. Ten sam opis stanu kościoła znajduje się również w aktach tyczących kościoła, cmentarza i proboszcza w Tomaszowie, anteriora RGP, APŁ, sygn. 2333, mikrofilm 123453, karta 207; [9] tamże; [10] AAŁ, sygn. 131, karta 23. Z zapisów sporządzonych przez ks. Wawrzyńca Gaworskiego w roku 1872 parafia Tomaszowska liczyła 2410 wiernych; [11] APPTOTM, AmTM zesp. 7 gr II sygn. 5277 i sygn. 6089 pisma dra. Jana Serafina Rodego o zgodę na pochowanie zmarłych Chociszewskich w rodzinnym grobowcu na starym cmentarzu; [12] Ks. Stanisław Grad, Kościół pod wezwaniem świętego Antoniego w Tomaszowie, wyd. Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Tomaszów Mazowiecki 1998, str. 7; [13] APPTOTM gr I. Zespół 7, sygn. 708, karta 31-33 zawierająca Opis stanu kościoła parafialnego Tomaszowskiego, inwentarza i funduszy tegoż kościoła należących z dnia 16 sierpnia 1832 r.” w „Aktach tyczących się względem Dozorów Kościelnych”;[14] AAŁ, sygn..131 karta 8, spis inwentarza kościoła parafii tomaszowskiej i funduszy ekonomicznych probostwa; [15] AAŁ, sygn..131, pokwitowanie dla ks. Dąbrowskiego z 7 maja 1866 r. za naprawę bramy cmentarza na kwotę 2 rubli i 18 kopiejek, rachunek za tynkowanie i naprawę muru cmentarza na kwotę 7 rubli i 30 kopiejek z 1867 r., pokwitowanie murarza Jakóba Moszczyńskiego z 25 lipca 1868 r. dla ks. Dąbrowskiego za „restaurację muru cmentarza grzebalnego’’ na kwotę 13 rubli i 25 kopiejek; [16] AAŁ, sygn. 131, karta 142; [17] J. P. Dekowski – J. Jastrzębski, Tomaszów Mazowiecki przewodnik po mieście i okolicy, Tomaszów Mazowiecki -1935, str.48; [18] Otolia Niemojowska z Lenartowiczów c. Kazimierza i Marianny, urodzona w roku 1786 w Dąbrowie k. Sieradza w guberni kaliskiej, żona Alojzego Niemojewskiego dziedzica wisi Włosin zamieszkałego w Tomaszowie, zmarła 9 XII 1841 r. mając lat 55 (Archiwum Archidiecezji Łódzkiej - Akta śmierci z roku 1841 parafii katolickiej św. Antoniego w Tomaszowie, poz. 80 str. 41); [19] Wojciech Witkowski s. Józefa i Marianny, pochodził z Wołynia, w Tomaszowie był kontrolerem skarbowym, zmarł 29 IV 1850 r. mając 79 lat i 2 miesiące. (Archiwum Archidiecezji Łódzkiej - rejestr zgonów parafii katolickiej św. Antoniego w Tomaszowie z roku 1850,poz. 43, zapis dokonał ks. Antoni Ditrych);[20] Julia Jałbrzykowska córka Janusza Jałbrzykowskiego, sekretarza magistratu z Częstochowy, urodzona w roku 1845 w Łodzi, zmarła 4 XI 1863 r. mając lat 18.(Archiwum Archidiecezji Łódzkiej - rejestr zgonów parafii katolickiej św. Antoniego w Tomaszowie z roku 1863, str. 40 poz.73, zapis dokonał ks. L. Dąbrowski); [21] Wilhelm Ernest Protasiewicz, ur. 17 VII 1811 r. w guberni Wileńskiej, zmarł 7 VII 1869 r. (Akta zejść parafii Św. Antoniego w Tomaszowie z roku 1869, poz. 36); [22] Pelagia Elżbieta z Lipkowskich Albrecht, zona Ottona Albrechta, tomaszowskiego sukiennika zmarła mając lat 32 w dniu 30 IV 1873 r. (Archiwum Archidiecezji Łódzkiej – rejestr zgonów za rok 1873, str.57); [23] Antoni Wroński s. Jana i Reginy, ur. W 1785 r. w Rawie, pierwszy burmistrz Tomaszowa, zmarł 30 III 1840 r. (Archiwum Archidiecezji Łódzkiej - akta zejść parafii św. Antoniego w Tomaszowie z roku 1840 poz. 20,Wpis dokonany przez ks. A. Dietricha);  [24] Akta zejść parafii św. Antoniego w Tomaszowie z roku 1863: poz. 39 - Franciszek Froniek l. 20 z Warszawy 26 V 1863 r., poz. 46 - Tomasz Koch l. 30 z Brzustowa, poz. 72 -Wincenty Kiesz l. 20 z Płocka, zmarł 19 XI 1863 r., poz. 77 – Walenty Bańkowski z Jaksonina pow. opoczyński, lat. 20 zmarł z ran w szpitalu wojskowym 14 XII 1863 r. Zarejestrowani przez ks. Ludwika Dąbrowskiego; [25] Archiwum Archidiecezji Łódzkiej, zestawienia roczne rejestrów zejść parafii św. Antoniego od roku 1828 do 1875.

CMENTARZ RZYMSKO KATOLICKI  PRZY UL. SMUTNEJ

Powyżej jedna z kart albumowego opracowania. Zaprojektowana przez artystę plastyka Mirosława Bernackiego.

Należy sądzić, że pierwsze groby zmarłych wyznania katolickiego powstały na cmentarzu przy ul. Smutnej nie wcześniej niż w roku 1874. Wtedy to proboszcz katolickiej parafii św. Antoniego, ks. Wawrzyniec Gaworski poświęcił teren tego cmentarza[1]. Wtedy też nowo powstały cmentarz katolicki został „oparkowany”[2]. Nie sposób jednoznacznie ustalić, kiedy zrodził się zamysł utworzenia cmentarza na terenie gruntów wsi Lipianki a właściwie na terenie wykarczowanego „lasu dziedzica”. Można przypuszczać, że pojawił się dopiero po roku 1856. Co prawda w roku 1829 Antoni Ostrowski, wywiązując się z wcześniejszych zobowiązań wobec miasta[3], przekazał pod przyszłe cmentarze dla katolików, ewangelików i starozakonnych duży teren lasu Lipianki, leżący na wschód od folwarku Tomaszówek, lecz w kilka lat później dobra Antoniego Ostrowskiego, zostały skonfiskowane przez rosyjskiego zaborcę.

Dopiero po roku 1856, na mocy decyzji Rządu Gubernialnego miasto uzyskało prawo do terenu lasu Lipianki, osady Lipianki i folwarku Tomaszówek. Ówczesne władze miasta z udziałem przedstawicieli gmin wyznaniowych podzieliły ten teren pomiędzy trzy parafie: rzymsko-katolicką, ewangelicko-augsburską i wyznawców judaizmu[4]. Na planie miasta z 1856 r. pomiędzy cmentarzem ewangelickim i żydowskim wyraźnie zaznaczono teren nowego cmentarza katolickiego. Również w „Spisie placów publicznych i ulic w Tomaszowie” z roku 1866” w pozycji 44 wymieniono cmentarz grzebalny katolicki i wskazano, że „obejmuje obszar morgów 3 prętów 82. Teren cmentarza jakkolwiek ogrodzony, lecz z powodu grzebania ciał zmarłych na dawnym cmentarzu obok kościoła św. Wacława jeszcze nie użytkowany”[5]. Jednak w tym czasie władze dekanatu Brzezińskiego i proboszcz tomaszowskiej parafii katolickiej jeszcze nie znajdowały uzasadnienia do tworzenia nowego cmentarza. Dla parafii katolickiej liczącej niewiele ponad 2 tys. wiernych wystarczającym był cmentarz grzebalny przy kościele św. Wacława. Obecnie trudno ustalić czy za wiedzą władz kościelnych czy też bez takiej zgody, grunty po byłym folwarku Tomaszówek zostały przez burmistrza Tomaszowa wydzierżawione Aryszowi Rezenbaumowi[6]. Dochód z tej dzierżawy był przekazywany na rzecz parafii katolickiej.

Rozwój parafii katolickiej jaki nastąpił po roku 1870 spowodował potrzebę utworzenia nowego cmentarza. W roku 1872 ks. Wawrzyniec Gaworski obejmując parafię tomaszowską odnotował, że „parafia liczy 2410 katolików, lecz w związku z powstawaniem dalszych fabryk należy się spodziewać znacznego wzrostu wiernych”[7]. Przewidywania księdza Gaworskiego były słuszne, bo już w roku 1907 sprawozdanie ks. Emila Sumińskiego kierowane do Konsystorza Archidiecezji Warszawskiej wskazuje, że parafia tomaszowska liczy ponad 18 tys. wiernych[8].

W roku 1874, obok wcześniej założonego cmentarza ewangelickiego i żydowskiego na gruntach wykarczowanego „lasu wsi Lipianki”, ksiądz Wawrzyniec Gaworski utworzył i poświęcił nowy cmentarz katolicki. Potwierdzenie tego faktu znajdujemy w kilku kolejnych inwentarzach kościelnych parafii św. Antoniego sporządzanych przy obejmowaniu parafii przez ks. Ludwika Zajtza w roku 1887, ks. Cezarego Wyszyńskiego w roku 1899 i ks. Jan Krajewskiego w roku 1910[9]. Pisze również o tym nieoceniony historyk – regionalista Jerzy Wojniłowicz[10]. Z uwagi na rozwój miasta a tym samym wzrost ilości katolików w tomaszowskiej parafii, już w roku 1906 cmentarz powiększono o 3 morgi darowane przez Juliusza Ostrowskiego. W roku 1915 następuje jego kolejne powiększenie o dalsze dwie morgi[11]. Z przekazu piszącej na początku XX wieku, publicystki Emilii Topas – Bersztajnowej wynika, że na nowym cmentarzu „nikt umarłych swych chować nie chciał, siłą przyzwyczajenia starego trzymano się cmentarzyska. Dopiero później pogrzebiono tam pierwszych zmiecionych przez cholerę, dali się jakoś ludziska do nowego przekonać cmentarza”[12].  Jak wynika z opisu sporządzonego przez dziekana brzezińskiego ks. Kalickiego w roku 1918[13] „pośrodku cmentarza znajdował się wielki drewniany krzyż, ale msze się tam nie odprawiały a nadal w drewnianym kościółku na dawnym cmentarzu”.

W XIX wieku cmentarz znajdował się w połowie drogi z Tomaszowa do wsi Starzyce w sporej odległości od ostatnich zabudowań miejskich i prawie 2 km od centrum miasta. Był cmentarzem w dosłownym tego słowa znaczeniu poza miejskim. Początkowo zajmował nie ogrodzony teren od ul. Smutnej (dawniej ul. Łzawej), pomiędzy powstałym wcześniej cmentarzem żydowskim a ewangelicko – augsburskim. Rozciągał się aż do obecnej ul. Ugaj. W wieku XIX do cmentarza prowadziła tylko jedna droga, nazwana „drogą do cmentarza” a dopiero na początku XX wieku nazwana ulicą Cmentarną. Według opisu z roku 1866, „zaczynała się przy szosie warszawskiej, biegła ku wschodowi na cmentarz” a kończyła się przed bramami cmentarza katolickiego i ewangelickiego[14]. W zamiarze ówczesnych projektantów miała być częścią zaprojektowanego układu komunikacyjnego do cmentarzy. Pod koniec wieku XIX, kiedy drogę wybrukowano, po obu stronach jezdni posadzono w szpaler drzewa liściaste. Utworzona w ten sposób aleja przetrwała do współczesności. To właśnie ulicą Cmentarną do chwili wybudowania kaplicy cmentarnej w 1974 roku prowadzono wszystkie kondukty pogrzebowe. Cmentarz otoczony jest murem z czerwonej cegły ceramicznej. Ogrodzenie to powstało w roku 1915 staraniem ks. Jana Krajewskiego[15]. Jedynie od strony ulicy Smutnej, która wcześniej w południowej części nosiła nazwę Łzawej, ogrodzenie wykonane jest z metalowego płotu umieszczonego na wysokiej kamiennej podmurówce. W ogrodzeniu utworzono dwie bramy wjazdowe. Są one doskonale dopasowane i wkomponowane w mur. Ich styl i wystrój oznajmia, że za wrotami zaczyna się świat zmarłych. Całość ogrodzenia jest wpisana do gminnej ewidencji zabytków[16]. Wejście główne na cmentarz prowadzi przez żelazną bramę z dwiema furtami, która znajduje się od strony ul. Smutnej. Druga brama, równie stara, kuta z żelaznych prętów znajduje się od strony ul. Ugaj. Przez nią w okresie międzywojennym wchodziły na cmentarz kondukty pogrzebowe prowadzone od wybudowanego w tym czasie pobliskiego kościoła Najświętszego Serca Jezusowego przy ul. Spalskiej[17]. W miarę jak cmentarz się rozrastał utworzono jeszcze dwie dodatkowe bramy, z których jedna znajduje się przy ul. Smutnej a druga przy ul. Ugaj. Przestrzeń starej części cmentarza podzielona jest alejami i ścieżkami tworzącymi symetryczny układ. Drogi obwodowe poprowadzono wzdłuż ogrodzenia. Osią najstarszej części cmentarza jest aleja biegnąca od bramy przy ul. Smutnej w kierunku wschodnim. Jednostką przestrzenną (w oparciu o nią rozplanowano cmentarz) jest kwatera grzebalna. W najstarszej części wydzielono 12 kwater rozdzielonych ścieżkami biegnącymi prostopadle do osi głównej alei. W kwaterach grzebalnych nie ma wydzielonych ścieżek a układ grobów jest uporządkowany na osi wschód- zachód. Tylko przy drodze obwodowej ma charakter rozproszony.

Trzeci etap rozwoju przestrzennego nastąpił dopiero na przełomie lat 60 i 70 XX wieku. Pomimo kilku odmownych decyzjach Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi[18], ostatecznie udało się cmentarz powiększyć o teren leżący za cmentarzem wojennym a uzyskany od parafii ewangelickiej. Wtedy też powstała trzecia brama prowadząca na cmentarz od skrzyżowania ul. Smutnej z ul. Cegielnianą. Czwarty i ostatni etap powiększenia cmentarza rozpoczął się w roku 1994. Łódzka Kuria Metropolitalna zakupiła od Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej 3,5 hektarowy teren pomiędzy ul. Ugaj a ul. M. Skłodowskiej Curie. W roku 2006 po ogrodzeniu, zagospodarowaniu i poświęceniu tej działki rozpoczęto tam grzebanie zmarłych. Obecnie w tej części cmentarza znajduje się ponad 1500 grobów. Na całym obszarze cmentarza katolickiego znajduje się ponad 19 tys. grobów. Nie jest to równoznaczne z ilością zmarłych tam pogrzebanych. Kilka tysięcy grobów zostało zlikwidowanych a w licznych grobach rodzinnych złożone są zwłoki kilku zmarłych.

  

Nagrobki na mogiłach uczestników powstania styczniowego 1863 r. O lewej nagrobki: śp. Ignacego Furgalskiego, w środku Marcina Bąkowskiego, z prawej ks. Ludwika Zaytza. Fotografie Z. Dziedzińskiego

Najstarszy zachowany grób pochodzi z roku 1881. Znajduje się przy ogrodzeniu obok bramy głównej od strony ul. Smutnej. Jest on przykryty płytą z piaskowca ułożoną horyzontalnie. Inskrypcja informuje, że spoczywa tam Józefa z Kwaśkiewiczów Krygier, zmarła w 1881 r. Dociekliwy badacz znajdzie w kwaterze 10 grób Ferdynanda Mroczkowskiego, na którym epitafium informuje, że zmarł 3 września 1873 r[19]. Nie można wykluczyć, że faktycznie spoczywają w nim zwłoki Ferdynanda Mroczkowskiego, które mogły być przeniesione z starego cmentarza katolickiego przy kościele św. Wacława. Z całą pewnością w roku 1873 na cmentarzu przy ul. Smutnej jeszcze nie chowano zmarłych katolików. Poza nagrobkiem Józefy Krygier z 1881 r. na cmentarzu katolickim można doszukać się jeszcze dziesięciu innych pochodzących z XIX wieku. Są to nagrobki : Marcina Willicha w kwaterze 7 (zm. 1883 r.), Łukasza Wojciechowskiego w kwaterze 8 ( zm. 1885 r.), Marcina Bąkowskiego (zm. 1893 r.) weterana powstania styczniowego w kwaterze 10, Ludwiki z Sowińskich Kadow (zm. 1897 r.) w kwaterze 10, Antoniego Widerowskiego (zm. w 1897 r.) w kwaterze 10, Józefa Majchrzaka (zm. 1883 r.) i Heleny Majchrzak (zm. 1890 r. ) w kwaterze 9, Wawrzyńca Kozaneckiego (zm. 1884 r.) i Bronisława Berezowskiego (zm. 1899 r.) w kwaterze 10, Leona Wilamowskiego (zm. 1888 r.) w kwaterze 9, Józefa Konstantego Błaszkowskiego (zm. 1897 r. ) w kwaterze 10. Znacznie więcej nagrobków zachowało się z pierwszej dekady XX wieku.  Na cmentarzu nie utworzono tzw. alei zasłużonych. Można jednak przyjąć, że przy alei prowadzącej od bramy przy ul. Smutnej w kierunku kaplicy cmentarnej, znajdują się groby zasłużonych dla miasta i kraju mieszkańców Tomaszowa Mazowieckiego. Należą do nich rozmieszczone wzdłuż głównej alei groby: doktora Jana Serafina Rodego, lekarza, społecznika, inicjatora utworzenia szpitala miejskiego, przytułku dla sierot i ochronki dla dzieci; księdza Ludwika Franciszka Zajtza – proboszcza i budowniczego kościoła św. Antoniego, rektora kościoła na warszawskich Powązkach; księdza Zygmunta Zycha – proboszcza i dziekana tomaszowskiego; Kazimierza Sadłowskiego – nauczyciela, malarza i muzyka, założyciela towarzystwa muzycznego „Lutnia”; pułkownika Lucjana Bończy – Ruszewskiego – oficera armii carskiej a od 1918 r. Wojska Polskiego, komendanta miejscowej Wojskowej Komendy Uzupełnień; Włodzimierza Chociszewskiego – dziedzica Zaborowa, wspierającego powstańców roku 1863; Jana Jakuba Meissera – wspierającego powstańców z 1863 r.; ppor. Teofila Janickiego – powstańca 1863 r., długoletniego zesłańca na Sybir; dr med. Michała Karola Biernackiego – wybitnego higienisty i epidemiologa; podpułkownika Aleksandra Tuka – oficera WP, szefa sztabu Zgrupowania AK „Leśnik” w Powstaniu Warszawskim. Przy tej samej alei znajdują się miejsca wiecznego spoczynku ludzi, którzy w drugiej połowie XX wieku odegrali znaczącą rolę w życiu miasta. Idąc od strony ul. Smutnej mijamy groby: inżyniera Mieczysława Antoniego Kurmana – byłego dyrektora Polskich Zakładów Lotniczych; sióstr Janiny i Ireny Krygier – harcerek, nauczycielek działających w konspiracji, więzionych w obozach koncentracyjnych; Wacława Staszewskiego i Juliusza Ambroziewicza – farmaceutów, właścicieli przedwojennych aptek; Danuty i Eugeniusza Borzęckich – znanych i cenionych przedwojennych aptekarzy; Jana Rózgi – majora MO, jednego z pierwszych tomaszowskich milicjantów; Jana Dorociaka – nauczyciela, działacza sportowego, byłego dyrektora tomaszowskich szkół średnich. Nieco dalej przy tej samej alei znajdują się groby Mieczysława Kaścińskiego i jego syna Aleksandra – znanych i cenionych miejscowych adwokatów; Jana Supernata – komendanta milicji w latach 1956-1971; Bolesława Łuczaka – lekarza laryngologa, więźnia obozów koncentracyjnych; Edmunda i Kazimierza Błaszkowskich – znanych budowniczych i działaczy miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej; Romana Tuchowskiego – legionisty i dowódcy miejscowego POW, uczestnika wojny polsko bolszewickiej; Tadeusza Aleksandrowicza – obrońcę Warszawy z września 1939 r.; Leona Drailinga, plut. WP, uczestnika kampanii wrześniowej 1939 a później żołnierza I Armii WP; Mieczysława Kossowskiego – patrioty zamęczonego przez hitlerowców w Oranienburgu. W bocznych dróżkach odchodzących od głównej alei znajdują się groby, o których wypada i trzeba pamiętać. Są to groby : ppor. Ignacego Furgalskiego, weterana powstania z 1863 r.; Konrada Bilewicza, inżyniera chemika, dyrektora miejscowej gazowni, opiekuna szpitala miejskiego, ławnika; dr med. Stanisława Narewskiego, lekarza, społecznika, prezesa tomaszowskiej Rady Miejskiej, prezesa Straży Ogniowej, inicjatora budowy pomnika Tadeusza Kościuszki; starszego ułana Jana Narewskiego poległego pod Sawiczami w 1919 r. walcząc o granice wolnej Polski; sierżanta Władysława Błaszczyka, skauta, żołnierza 4 pułku piechoty Legionów Polskich; st. sierżanta Ludwika Rychtera, harcerza, żołnierza ochotnika wojny polsko bolszewickiej, który poległ w roku 1920 pod Kijowem; Klemensa Kirsza, poległego w tej samej wojnie pod Nasielskiem; podporucznika Eugeniusza Berezowskiego , nauczyciela, adiutanta 128 Ochotniczego Pułku Piechoty Strzelców Kaniowskich, poległego w 1920 r. pod Siedlcami. W kwaterze 12 w pierwszym rzędzie przy alejce prowadzącej do kaplicy cmentarnej znajdują się dwa groby Komendantów Armii Krajowej Obwodu Tomaszów. Spoczywają tu ppor. Romuald Feliks Okoń ps. Żubr” (zm. 04.04.1973 r.) i por. Emil Edward Kraul ps.’Lecki” „Stanisław” (zm. 10.09.1980 r.). Wschodnia część cmentarza, która utworzona została na początku XX wieku posiada aleję środkową biegnącą od kaplicy w kierunku północnym. Po obu jej stronach odnajdziemy kilkanaście nagrobków o ciekawej i wartej zauważenia formie artystycznej. Idąc tą aleją w kierunku północnym, po lewej stronie w kwaterze 14 warto zwrócić uwagę na dominujący nagrobek w formie orła z rozłożonymi skrzydłami. Autorem rzeźby jest miejscowy artysta plastyk Mieczysław Woźniak. Znajdują się tu groby rodziny Czarneckich i Rychterów. Między innymi Stefana Lecha Czarneckiego i Eleonory Antoniny Czarneckiej z d. Rychter, weteranów miejscowej organizacji POW, Stefana Czarneckiego i jego brata Jan Mariana Czarneckiego żołnierzy Armii Krajowej, Joanny Elżbiety Rychter i Stefana Rychtera, konstruktora budowlanego zmarłego w roku 1918.

W roku 1914 i 1915 w różnych miejscach cmentarza katolickiego pochowanych zostało 120 żołnierzy poległych lub zmarłych z ran. W tej liczbie 28 żołnierzy nieznanej narodowości i 8 nieznanych żołnierzy armii pruskiej[20]. Około 30 grobów przetrwało do współczesności i znajdują się one tuż przy parkanie w południowo zachodnim skraju najstarszej części cmentarza. Według „Wykazu mogił uczestników walki i męczeństwa” jaki sporządziło miejscowe koło ZBOWiD w roku 1985 na cmentarzu tym znajdowało się 112 grobów uczestników walk o wolność Polski[21]. W tej liczbie 4 groby zbiorowe. Obecnie większość z nich nie istnieje, przeniesiono je na cmentarz wojenny. W latach 60-70 ubiegłego wieku w opuszczonych i nieopłacanych starych grobach dokonano nowych pochówków. Zniknęły nie tylko ubogie kopczyki ziemne obramowane drewnianą lub betonową ramą, ale też stare blokowe nagrobki z piaskowca, żeliwne krzyże na cokołach z piaskowca. W ich miejsce pojawiły się modne wówczas nagrobki z lastryka. Charakter cmentarza zaczął się zmieniać. Obecnie wiele z tych lastrykowych i betonowych nagrobków zastąpiono nowymi, znacznie trwalszymi choć równie mało ciekawymi w swej formie nagrobkami granitowymi. Poza nielicznymi wyjątkami sprawiają one wrażenie wytworzonych taśmowo, według podobnego wzoru.

Na cmentarzu katolickim znajduje się kaplica wzniesiona w roku 1974, zmodernizowana i odnowiona w roku 2008. W niej to rozpoczynają się uroczystości pogrzebowe, odprawiane są nabożeństwa W ostatnich latach zmodernizowano i odnowiono kancelarię cmentarną wraz z zespołem ogólnie dostępnych toalet. Główne aleje cmentarza, zostały w ostatnich latach utwardzone kostką betonową. Stare studnie z ręcznymi pompami zastąpiła nowa sieć wodociągowa. Jest jeszcze kilkanaście starych drzew. Może pamiętają czasy, kiedy szumiał tu las Lipianki? Są one niewątpliwą ozdobą tworząc obramowanie układu przestrzennego i nadając cmentarzowi charakter parkowy. Najwspanialsze wśród nich są wiekowe dęby, stare lipy, klony i kasztanowce. W konarach drzew mieszka wiele gatunków ptaków. Spotkamy nawet stadko bażantów no i parkowe wiewiórki.

Projekt graficzny  autorstwa M. Bernackiego  przygotowanego opracowania o historii tomaszowskich cmentarzy.

Cmentarz Katolicki jest administrowany przez Archidiecezję Łódzką. Kancelaria Cmentarza przy ul. Smutnej 16/24 znajduje się na terenie cmentarza przy południowym parkanie około 300 m. od wejścia bramą przy ul. Smutnej, tel. 44 723 70 62. Bliższe informacje na stronie internetowej Archidiecezji Łódzkiej.

PRZYPISY : [1] Ks. dr Stanisław Grad, Parafia św. Antoniego w Tomaszowie Mazowieckim, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Tomaszów Mazowiecki 1998, str. 40; [2] AAŁ, akta dekanatu Brzezińskiego sygn. 131, karta 139, w monografii parafii tomaszowskiej (rękopis z 19 czerwca 1918 r. autorstwa ks. Kazimierza Cichalewskiego); [3] APPTOTM. Akta miast Tomaszowa, sygn. I/478, Akta notariusza S. Sierzputowskiego, Akt notarialny nr 275,276 z 1829 r. : [4] Za Alojza Żebrowska, „Rozwój przestrzenny miasta - Tomaszów Mazowiecki Dzieje Miasta” pod red. Barbary Wachowskiej, wyd. PWN Łódź 1980, AP w Łodzi, ZK sygn. 2582, anteriora RGP, sygn. 134, s. 313; [5] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół 7 gr. I, sygn. 88, spis placów publicznych i ulic w Tomaszowie - dodatek do inwentarza własności nieruchomych miejskich sporządzony w roku 1866, poz. 44; [6] AMŁ, anteriora RGP, sygn. 2333, mikrofilm 123454, Akta kościoła, cmentarza i proboszcza w mieście Tomaszowie z lat 1841 -1866, sprawy skarbowe z dzierżawy lasu Lipianki; [7] AAŁ, akta Dekanatu Brzezińskiego, sygn. 131, karta 23 i dalsze, dot. „Inwentarza Kościoła i Parafii Tomaszowskiej z 1872 r.”; [8] Tamże, karta 73, „Sprawozdanie do Konsystorza Jeneralnego Archidiecezji Warszawskiej z dnia 24 maja 1907 r.”; [9] Tamże, karty 123,142,172; [10] Jerzy Wojniłowicz, Stare cmentarze tomaszowskie, Tomaszowski Miesięcznik Katolicki nr 24 - listopad 1990 r. wyd. Rodzina Świętego Antoniego; [11] AAŁ, akta Dekanatu Brzezińskiego sygn. 131, karta 139, opis stanu posiadania parafii tomaszowskiej sporządzony przez ks. Kazimierza Cichalewskiego w r.1917; [12] Jerzy Wojniłowicz, Stare Tomaszowskie cmentarze, ulotka wydana przez TPTM na XV kwestę cmentarną w Tomaszowie Mazowieckim, za Emilią Topaz Bersztajnową, Tomaszów Rawski, „Ateneum” 1898r., str. 121; [13] AAŁ, Akta Dekanatu Brzezińskiego, sygn. 131 karta 172; [14] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, Zespół 7 gr. I, sygn. 88, Spis placów publicznych i ulic w Tomaszowie, karta 924. Poz. Spisu uli 36; [15]Tamże - inwentarz kościoła i parafii tomaszowskiej sporządzony 30 września i 1 października 1918 r. przez dziekana brzezińskiego i księdza wizytatora A. Puchalskiego; [16] Miejska Ewidencja Zabytków nr rej. 8-222; [17] Kościół i parafia NSJ powstała w roku 1929, za Stanisław Grad, Kościół pod wezwaniem św. Antoniego w Tomaszowie Mazowieckim, str.43, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Tomaszów Mazowiecki 1998; [18] APPTOTM, APMRN, zespół 213, sygn. I/1645, korespondencja pomiędzy parafią św. Antoniego a PMRN i UW w Łodzi z 29.10.1960 r. i 20.12.1960 r. w sprawie powiększenia cmentarza katolickiego; [19] Potwierdza to zapis pod poz. 116 w rejestrze zgonów parafii św. Antoniego w Tomaszowie i pod poz. 106 zestawienia zgonów z 1873 r., dokonany przez księdza W. Goworskiego. (program indeksacji aktów stanu cywilnego opracowany przez Archiwum Państwowe w Łodzi - http://metryki.genealodzy.pl); [20] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, gr. III sygn.591, pismo Wydz. Technicznego UM z dnia 7.04.1920 r. wraz z wykazem grobów z okresu I wojny światowej; [21] Opracowanie Koła Historycznego Zarządu Miejskiego ZBOWID z roku 1985 - „Wykaz mogił uczestników  walki i ofiar męczeństwa na cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej w Tomaszowie Mazowieckim”, kopia maszynopisu w zbiorach TPTM.

CMENTARZ   PARAFII RZYMSKO KATOLICKIEJ PW. ŚW. MARCINA

Należy domniemywać, że skoro parafia w Białobrzegach istnieje od XVI wieku to i grzebanie zmarłych na cmentarzu przykościelnym lub w jego pobliżu miało początek w tym samym czasie. Informacje pochodzące od najstarszych mieszkańców Białobrzegów wskazują, że jeszcze w latach 60. XX wieku, przy murze otaczającym przykościelny cmentarz były nagrobki i krzyże cmentarne. Obecnie w zachodnim krańcu muru okalającego stary kościół znajduje się częściowo zniszczony kamienny nagrobek śp. Alexandry z Jaskłowskich Gembarzewskiej zmarłej 8 maja 1843 r.

Prawdopodobnie utworzenie białobrzeskiego cmentarza jest powiązane z wybudowaniem w roku 1746 kościoła i powtórnym erygowaniem parafii katolickiej św. Marcina Biskupa[1]. Można przypuszczać, że do końca XVIII wieku niewielki przykościelny cmentarz był wystarczający dla niezbyt licznej miejscowości, w której jeszcze w roku 1829 były tylko 23 domostwa i 276 mieszkańców. Dopiero sto lat później w roku 1928, ilość mieszkańców wzrosła do 427[2].

W starym, odrestaurowanym w 2014 r. drewnianym kościele znajdują się datowane na rok 1848 epitafia dawnych dziedziców tej miejscowości, Filipa Choromańskiego i Katarzyny z Wolskich Choromańskiej. Są tam tablice nagrobne z 1847 r. Romualda Rostkowskiego z Trzebiatowa oraz jego synów Alfreda i Stanisława[3] . Znajdziemy także epitafijną tablicę pamiątkową ostatniej dziedziczki z rodu Choromańskich, założycielki wsi Ludwików. Z tablicy wynika, że zmarła ona w roku 1880. Natomiast nie ma informacji, gdzie została pochowana.

Rozwój miejscowości i parafii w połowie wieku XIX sprawił, że stało się koniecznym utworzenie poza cmentarzem przykościelnym większego obszarowo cmentarza grzebalnego. Nie jest znana dokładna data założenia nowego cmentarza. Co prawda najstarsze zachowane nagrobki przemawiają za latami 90. wieku XIX, ale rozpoczęcie grzebania pierwszych zmarłych mogło nastąpić nawet kilkadziesiąt lat wcześniej. Z zapisów kroniki parafialnej wynika, że w roku 1857, kiedy probostwo przejmował ksiądz Ludwik Żmudowski, cmentarz grzebalny był już zapełniony grobami[4]. W tym samym roku staraniem tegoż proboszcza teren cmentarza uporządkowano, ogrodzono żerdziami i wykonano bramę ze sztachet. Następnie w roku 1876 na cmentarzu grzebalnym postawiono nowy dębowy krzyż w miejsce obalonego. Kolejny zapis odnotowany w kronice parafii mówi, że w roku 1892 miejscowy kowal Julian Kałużyński za cenę 75 rubli wykonał metalową bramę w ogrodzeniu na cmentarz grzebalny. Wtedy też rozpoczęto układanie na murze cmentarnym płyt kamiennych, których ułożono 200 łokci[5]. Tak więc pod koniec wieku XIX wyodrębniony cmentarz grzebalny posiadał solidną metalowa bramę i ceglano kamienne ogrodzenie.

Białobrzeski cmentarz położony jest na północno zachodnim skraju dzielnicy Białobrzegi na południowym zboczu doliny Pilicy. Rozciąga się stąd piękny widok na meandrującą rzekę, łąki, las. Stara część cmentarza rozplanowano na planie krzyża łacińskiego, z czterema kwaterami pokrytymi grobami, bez dróg wewnętrznych. Wszystkie stare groby ułożone są na osi wschód- zachód. Główna aleja prowadził od bramy w kierunku północnym. Wzdłuż murów cmentarza brak alei obwodowej a w kwaterach dominuje nieregularny, rozproszony układ grobów. W ostatnich latach, z uwagi na rozwój parafii, cmentarz powiększono o nową część wschodnią a starą część rozbudowano w kierunku skarpy opadającej ku rzece Pilicy. Choć z nazwy jest to cmentarz parafialny, służy mieszkańcom dwóch parafii, białobrzeskiej św. Marcina Biskupa i ludwikowskiej parafii Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

Na cmentarzu zachowało się kilka nagrobków z końca XIX wieku. Należy do nich położony po lewej stronie głównej alei, kilkadziesiąt kroków od bramy wejściowej nagrobek na mogile Magdaleny z Kotlewskich Staniszewskiej, zmarłej w 1896 r. Jest to średniej wielkości kolumnowy obelisk wykonany z białego piaskowca, posadowiony na niskim cokole, zwieńczony kamiennym krzyżem. Inskrypcje tylko w części czytelne. Kilka kroków dalej łatwo zauważyć częściowo zniszczony obelisk. Napis głosi, że to miejsce wiecznego spoczynku Julii Bobkowskiej z Sarów, zmarłej w 1886 r. Nieco trudniej znaleźć nagrobek Wincentego Kulisza, który przeżywszy lat 46 zmarł w roku 1892. Ten wykonany z piaskowca nagrobek znajdziemy na krańcu południowo – zachodniego narożniku cmentarza.

Przy głównej alei uwagę przyciągają groby księży zasłużonych dla białobrzeskiej parafii. Znalazł tu miejsce wiecznego spoczynku ksiądz proboszcz Jan Kazanowski (1844-1911). Jego nagrobek wykonano z białego marmuru i zwieńczono ozdobnym żeliwnym krzyżem. Drugi z księży – Antoni Budziszewski (1884-1928) spoczywa w grobowcu wraz z rodzicami Teodorem Budziszewskim i Domeceliną z Frasońskich Budziszewską, która zmarła w 1902 roku w wieku 83 lat. Również przy głównej alei, po jej zachodniej stronie, znajdują się groby rodziny Szymańskich, ostatnich właścicieli folwarku w Białobrzegach. Spoczywają tu: Julian, Józefa z Andrzejewskich, Kazimiera, Romana i Maria Szymańscy. Po przeciwnej stronie są groby inżyniera Lucjana Szymańskiego, zmarłego w 1927 r. i Marii Szymańskiej, która przeżywszy 93 lata zmarła w roku 1986. Nieco dalej, w kierunku północnym, znajduje się mogiła Witalisa Stanisława Juszczaka zmarłego w 1908 r. Nagrobek wykonany w formie skałki wykutej w piaskowcu wieńczy kamiennym krzyż stylizowany na pień drzewa. Całość, z wyjątkiem fragmentu inskrypcji, zachowana w dobrym stanie. Obok, nieco z przodu, zobaczymy horyzontalny nagrobek płytowy wykonany z piaskowca na mogile Maryli hr. Dąbskiej, która zmarła w 1902 r. mając lat 17. Nagrobek wykonał zakład kamieniarski M. Chybińskiego z Tomaszowa. Po przeciwnej stronie alejki grób nauczyciela, wychowawcy tutejszej młodzieży, Michała Polisiakiewicza (1871-1951). Stara, częściowo pokruszona i ułożona poziomo betonowa płyta wymaga pilnej naprawy. Odchodząc od głównej alei, około 10 kroków w kierunku zachodnim, znajdziemy dwa stare nagrobki wykonane z jasnego piaskowca. Znajduje się tu grób Jadwigi z Gackich Chmielewskiej, która zmarła w roku 1913 mając lat 28 oraz Andrzeja i Józefy z Ruminów Gacckich. Pierwszy z nagrobków to kompozycja wysokiej płyty z epitafiami, połączonej z rzeźbą figuralną zafrasowanej niewiasty. Całość kompozycji umieszczona na niskim cokole. Wierzchołek obelisku, zwieńczony metalowym krzyżem, który kilka lat temu zniszczył spadający konar starego drzewa.

Na tutejszym cmentarzu zachowało się sporo nagrobków w stylu lat 60-tych ub. wieku. Są to proste, betonowe ramy, z przymocowaną u wezgłowia pionową tablicą epitafijną. Być może nie mają szczególnych walorów artystycznych, ale warto zwrócić uwagę, jako że nie spotkamy podobnych na innych cmentarzach miejskich. Są one jednym z ogniw łańcucha cmentarnej mody pomnikowej, zależnej nie tyle od gustów i artystycznego smaku fundatorów, co od ich zamożności.

Według Przewodnika po mieście i okolicy z 1935 r. autorstwa J. P. Dekowskiego na cmentarzu w Białobrzegach pochowano kilkudziesięciu żołnierzy niemieckich poległych w walkach z Rosjanami jakie toczyły się między grudniem 1914 r. a majem 1915 r.[6]. Obecnie po tych grobach nie ma śladu, ale pamiętają je najstarsi mieszkańcy dzielnicy. W ostatnich latach XX wieku dzięki Fundacji Pamięć, zwłoki żołnierzy ekshumowano i przeniesiono na cmentarz k. Puław[7].

Cmentarz administrowany przez Parafię św. Marcina ul. Gminna 21 w Tomaszowie Mazowieckim, tel. 44 7231513.

  

Stare nagrobki cmentarza w Białobrzegach. Fot. Z. Dziedziński

PRZYPISY : [1] Jarosław Pązik, Andrzej Wróbel, Białobrzegi 1405 – 1977, Tomaszów Mazowiecki -2005, str. 13; [2] Tamże, str. 17; Jarosław Pązik, Andrzej Wróbel, Białobrzegi 1405 -1977, str. 19, 23; [4] Parafia św. Marcina w Tomaszowie Mazowieckim, Kronika Kościoła Parafialnego w Białobrzegach Opoczyńskich, str. 87; [5] Tamże, Akta budowy kościoła i reparacji cmentarza, str. 88-89; [6] J. P. Dekowski – J. Jastrzębski, Tomaszów Mazowiecki Przewodnik po mieście i okolicy, Wyd. Oddział PTK Tomaszów Mazowiecki - 1935, s. 66; [7] Opodal Białobrzegów był drugi cmentarz wojenny z 1914 r., który został założony w roku 1915 przez służby grobownicze Armii CK, pomiędzy Sługocicami a pobliskim Brzustowem.

CMENTARZ ŻYDOWSKI 

Fotografie macew z cmentarza żydowskiego w Tomaszowie Mazowieckim autorstwa Z.Dziedzińskiego w opracowaniu graficznym M.Bernackiego

Najprawdopodobniej cmentarz Żydowski w Tomaszowie Mazowieckim został założony w latach 1831 – 1832. Usytułowany został za miastem w obrębie Starzyc na działce o nr 103, nazywanej „lasem dziedzica” lub „lasem lipianki”. Działka pod cmentarz podarowana została tomaszowskiej gminie żydowskiej przez Antoniego hrabiego Ostrowskiego. Potwierdzenie tego faktu znajdujemy w akcie notarialnym nr 275 z 22 grudnia 1829 r. sporządzonym przez rejenta Stanisława Sierzputowskiego[1]. Powierzchnia cmentarza obejmowała 5 morgów chełmińskich tj. ok. 2,9 ha. Cmentarz utworzono staraniem wybranej w roku 1830 Rady Dozoru Bożniczego[2]. W tym samym czasie zawiązało się bractwo pogrzebowe „Chewra Kadisza”, które zajmowało się organizowaniem pogrzebów, grzebaniem zmarłych i utrzymaniem cmentarza. Tak więc kirkut w Tomaszowie Mazowieckim utworzono na ponad 14 lat przed wybudowaniem pierwszej tomaszowskiej synagogi[3]. Według Mosze Fajnkinda, podobno pierwszy nagrobek pojawił się w roku 1831 na mogile Żyda z innej miejscowości[4]. Wcześniej tomaszowscy Żydzi byli grzebani na cmentarzu w Ujeździe, gdzie dużo wcześniej utworzono gminę żydowską. Zdarzało się też, że Żydzi zmarli w Tomaszowie, grzebani byli w Inowłodzu i Piotrkowie. Niewątpliwie w roku 1832 cmentarz żydowski w Tomaszowie funkcjonował o czym świadczą zapisy w „Aktach Kasy Bożniczej Miasta Tomaszowa” mówiące o przychodach z pokładnego[5]. Wynika z nich, że w III kwartale 1832 r. do kasy z tytułu wpłat pokładnego wpłynęło 60 zł a w następnym kwartale 80 zł. Wcześniej nie było wpływów z tego tytułu co może świadczyć, że tomaszowska gmina żydowska nie dysponowała cmentarzem.

W opisie cmentarza żydowskiego jaki w roku 1953 sporządził Samuel Talman wskazano, że założenie cmentarza nastąpiło w roku 1780.[6] Wydaje się to mało prawdopodobne i nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach archiwalnych. Cmentarz do roku 1843 zarządzany był przez miejscowe „Bractwo Chewra Kadisza”[7] , którego założycielem był Lejke Zilber. W dniu 19 marca 1843 r. Naczelnik Powiatu Rawskiego powołując się na ogólnokrajowe przepisy polecił Burmistrzowi Tomaszowa zniesienie bractwa pogrzebowego a w jego miejsce powołanie służby pogrzebowej[8]. Od tego czasu zarząd cmentarzem należał do kompetencji Dozoru Bożniczego, który zatrudnił dozorcę cmentarnego. Dodatkowym potwierdzeniem, że cmentarz od roku 1843 zarządzany był przez Dozór Bożniczy są zapisy o dochodach gminy żydowskiej w roku 1846. W zestawieniach wyszczególnia się dochód z cmentarza od grzebania zmarłych[9]. Natomiast brak zapisów wydatków na Bractwo Pogrzebowe. Nie wyklucza to możliwości, że funkcjonowało ono nieformalnie.

W aktach tomaszowskiego Dozoru Bożniczego z roku 1848 znajduje się pismo Naczelnika Powiatu Rawskiego w którym pisze, że „doszły go słuchy o nieprzestrzeganiu przepisów względem grzebania zmarłych”. Z tego też względu nakazuje pod groźbą kary stosować się do tychże przepisów i przypomina, że doły na groby dla dorosłych musza być głębokości 7 stóp a dla zmarłych dzieci nie mniej jak 4 stopy[10].

Z zapisów zawartych w spisie placów publicznych i ulic w Tomaszowie w roku 1866 wskazano, że od ulicy Warszawskiej do cmentarza żydowskiego prowadziła ulica zwana Drogą do kirkuta. Zaznaczono, że teren cmentarza jest oparganiony w słupy murowane[11]. W latach 1877-1879 cmentarz otoczono ceglanym murem długości ponad 900 metrów a wysokim na 2 metry. Ogrodzenie wybudowano staraniem Dawida Halperna, długoletniego przewodniczącego żydowskiej gminy w Tomaszowie. Część środków pochodziła z składek członków gminy wyznaniowej a w części z dotacji miejskiej[12].

W niektórych publikacjach podaje się, że Dawid Halpern miał się przyczynić do ustanowienia przepisów cmentarnych i zakupu karawanu[13]. Nie można wykluczyć, że miał w tym swój udział. Faktycznie jednak przepisy cmentarne a w tym taryfa opłat została narzucona przez władze administracyjne i przyjęta formalnie przez miejscowy dozór bożniczy w roku 1878[14]. Przepisy te określały, jak mają być chowane ciała zmarłych oraz podawały taryfę opłat z tym związanych. Przepisy i taryfa opłat wzorowana była na przepisach obowiązujących w Warszawie. W roku 1904 nowo wybrany Zarząd Gminy Żydowskiej ostatecznie zlikwidował dawne bractwo pogrzebowe, wprowadził płatnych grabarzy[15]. Przewodniczący tegoż Zarządu, Aleksander Landsberg, z własnych funduszy rozszerzył i uporządkował cmentarz. Wtedy to wybudowano bramę od stronu ul. Kolejowej (obecnie ul. Grota – Roweckiego).

Z opisu sporządzonego w roku 1953 przez Chaima Kantorowicz i Stanisława Talmana – członków miejscowego koła Towarzystwa Społecznej Kultury Żydów w Polsce dowiadujemy się, że jeszcze w latach 50. XX wieku w południowej części cmentarza, przy ogrodzeniu znajdował się murowany budynek mieszkalny dla dozorcy[16]. Posiadał 3 izby o powierzchni 50 metrów kw. i przylegała do niego kostnica o pow. 24 m². Obok była drewniana szopa na narzędzia gospodarcze. Ostatnim dozorcą i kierownikiem cmentarza, który mieszkał w tym domku do roku 1943 był Ichel (Jechi) Ajzenman[17].

Tomaszowski kirkut jest drugim co do wielkości cmentarzem żydowskim w województwie łódzkim. Zajmuje działkę o powierzchni 2,84 ha[18]. Jest jedynym zachowanym do współczesności cmentarzem wyznania mojżeszowego w powiecie tomaszowskim. Cmentarze w Ujeździe i Będkowie uległy całkowitemu zniszczeniu a w Inowłodzu tam, gdzie był dawniej cmentarz z trudnością można odszukać kilka rozrzuconych i zniszczonych macew. Cmentarz był nazywany przez miejscowych Żydów gitn ort lub der hajlige ort (dobre, święte miejsce). Bywał też nazywany z hebrajska Bet ha-knarot lub Bet olam (dom wieczności lub dom grobów). Polacy i Niemcy mówili kirkut, zapewne od niemieckiej nazwy kirchhof.

Obrzęd grzebania zmarłych u starozakonnych wyglądał tak, jak przedstawił to Michał Piasecki w swej książce Z Tomaszowa do Magnitogorska[19](cyt.): „Dziadka ubranego w długa pośmiertną koszulę, dwóch z Chewre Kadisze układa na gołej ziemi. Pod głowa – woreczek z piaskiem, na powiekach – skorupy z glinianego garnka, w dłoniach – dwa patyki (do podpierania się w drodze do Jerozolimy, w dniu, kiedy przyjdzie Mesjasz); mamie nacinają scyzorykiem kawałek odzieży tuz przy kołnierzu a zmarłego przykrywają deskami. O te deski dudnią potem duże grudy ziemi, spadające z łopaty grabarza. Lecą jeszcze małe grudki z rąk najbliższych, ale tych nie słychać. Grabarz o przydomku Hojce Jos uwija się. Ma wprawę, odziedziczył ten zawód po ojcu i zapewne przekaże go synowi. Jakiś mężczyzna rozpoczyna modlitwę od słów „El molea rachamim”. Jego donośny głos góruje nad lamentem, jakby torował zmarłemudrogę do nieba. I po wszystkim. Pozostaje mogiła, przy której postawią wkrótce macewę.”

Na tutejszym cmentarzu zachowało się około 2 tys. nagrobków[20]. Są to głównie macewy bezpośrednio umocowane w gruncie. Występują tu również nagrobki skrzyniowo- płytowe oraz płyty ułożone horyzontalnie na niskim cokole. Jest jeden nagrobek w postaci sarkofagu „tubowego” na cokole, niestety znacznie zniszczony. Do niedawna był jeszcze nagrobek w formie ohelu[21], który skrywał grób przewodniczącego sądu rabinackiego w Tomaszowie, rabina i cadyka Jakuba Eliasza Wieliczkowa[22] (1809 – 1888). Obecnie to rumowisko gruzu.

Macewy jakie zachowały się na cmentarzu zostały zinwentaryzowane i opisane przez Beniamina Yaari -Wala w książce pt. Żydowski Cmentarz Tomaszowa Mazowieckiego, wydanej w Tel-Aviv w r. 1996. W trakcie inwentaryzacji prowadzonej przez cztery tygodnie na przełomie września i października 1995 r. odkryto ponad 2 tys. macew. Z tej liczby na 1152 nagrobkach zdołano odczytać nazwiska, imiona i daty zgonów. Autorzy inwentaryzacji z swym opracowaniu podają, że najstarsza odnaleziona i odczytana macewa pochodzi z roku 1872 r. Ma to być macewa na grobie Żyda o nazwisku Jaakow. Druga z najstarszych odnalezionych macew jest o 12 lat młodsza i pochodzi z roku 1884[23]. Wszystkich XIX wiecznych nagrobków znaleziono kilkanaście. Na tej podstawie można by przypuszczać, że tradycja stawiania kamiennych macew na tomaszowskim cmentarzu pojawiła się dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W moim przekonaniu do tych ustaleń Beniamina Yaarii należy podchodzić ostrożnie. Autor podając odczytane z nagrobków daty śmierci wskazuje kilka mogących powstać znacznie wcześniej. Tak jest w przypadku nagrobka nr 72146, Izaaka Steinmana, gdzie odczytano, że zgon miał miejsce w 1846 r.; podobnie w odniesieniu do nagrobka nr 06102, Jankla Niedzigorskiego s. Ahrona, datę zgonu odczytano na 1848 r.; z nagrobka 90023, Lea Rozenblum c Izaaka odczytano datę śmierci na 1862 r.[24] Oczywiście nie można wykluczyć, że wykonanie nagrobka nastąpiło dopiero po kilku latach od daty pogrzebu.

Odczytane inskrypcje na nagrobkach są w przeważającej większości pisane w języku hebrajskim. Tylko kilka jest pisanych alfabetem łacińskim. Na przyczółkach macew najczęściej spotykana symbolika to gwiazda Dawida, świeczniki, skarbonki, książki, lwy i bogato zdobione korony. Niektóre płyty epitafijne zwieńczone są bogatą i ciekawą ornamentyką. Znajdziemy też kilka nagrobków nie związanych z tradycją żydowską [25]. Na niektórych nagrobkach można odczytać podpisy wykonawców. Byli nimi kamieniarze: Baczyński z Krzyżowej 19; Goldberg z ul. Warszawskiej 44; Satas z Łodzi ul. Zgierska 30; C.H. Lewenberg z Piotrkowa ul. Litewska 33.

Po II wojnie światowej na cmentarzu powstała skromna, symboliczna mogiła Holokaustu. Trzeba przypomnieć, że w czasie niemieckiej okupacji zagładzie uległo około 12 tys. tomaszowskich Żydów (w miejscowym getcie jesienią 1942 r. przebywało ponad 15 tys. Żydów)

Od 1939 do 1945 r. ogromne spustoszenie na cmentarzu stało się dziełem nazistów i miejscowych szabrowników, a po wojnie okolicznych chuliganów. W tym niespotykanym barbarzyństwie zniszczeniu uległa większa część cmentarza. Znaczna część macew posłużyła do utwardzania dróg i placów tomaszowskich fabryk. Kilka lat po wojnie wygrzebywano je między innymi z przyfabrycznego placu Fabryki Filców Technicznych przy ul. Warszawskiej 1/3 i bazy transportowej PKS przy ul. Nowowiejskiej oraz z różnych miejsc na terenie Ujazdu. W roku 1952 zwieziono je z powrotem na kirkut. Łącznie było ich około 1300 m. kw.[26] Niestety nadal leżą zrzucone na stertę przy bramie głównej od strony ul. Grota Roweckiego. Obecnie ich stan techniczny uniemożliwia odczytanie inskrypcji a tym samym brak jest możliwości ustalenia okresu ich powstania.

W roku 1999 kilkanaście macew odzyskano z prywatnej posesji leżącej przy ul. B. Głowackiego[27]. Na koszt Romana Kijewskiego murowano je w ogrodzenie cmentarza z zamiarem rozpoczęcia tworzenia lapidarium. Obecnie i te macewy nie są w najlepszym stanie.

Trzeba też wspomnieć o znajdujących się na tym cmentarzu zbiorowych mogiłach uczestników walki i ofiar męczeństwa z lat 1939-45. Byli wśród nich nie tylko wyznawcy judaizmu. Z relacji służby cmentarnej wynika, że w czasie okupacji na cmentarzu były w zapasie gotowe doły, nad którymi odbywało się rozstrzeliwanie skazańców. Tak między innymi rozstrzelani zostali Stanisław Kabza, Ignacy Nowak, Wacław Chojnacki z Budziszewic. Wiele z ofiar hitlerowskich mordów nie udało się zidentyfikować. Dotyczy to nieznanego z nazwiska księdza i trzech innych więźniów, rozstrzelanych 20 lutego 1943 r. razem z Wacławem Chojnackim. Przynajmniej 27 polskich obywateli, zamordowanych w 1943 r. przez hitlerowców w miejscowym więzieniu (areszt w dawnej fabryce Motla Sieradzkiego), zostało potajemnie pogrzebanych właśnie na tym cmentarzu. Dokładne miejsce ich pochówku nie zostało zlokalizowane. Z opisu sporządzonego w roku 1952 przez Stanisława Talmana wynika, że w tamtym czasie na cmentarzu było 6 grupowych, nieżydowskich grobów, w których znajdowały się zwłoki 240 pomordowanych Polaków[28].

W siedmiu zbiorowych mogiłach znajdujących się po prawej i lewej stronie od głównego wejścia spoczywają zwłoki nie tylko wyznawców religii mojżeszowej, ale również neofitów i bezwyznaniowców. Część zwłok pomordowanych w czasie okupacji obywateli miasta wyznania katolickiego, tych których rodziny zdołały zidentyfikować, zostało ekshumowane 5 maja 1945 r. i przeniesione na teren cmentarza katolickiego[29]. Pogrzebano ich w grobach rodzinnych.

W tzw. akcji purimowej, 23 marca 1943 r. miejscowa jednostka niemieckiej policji Schupo rozstrzelała na cmentarzu 21 obywateli naszego miasta. Wszyscy oni zostali pogrzebani w zbiorowej mogile tuż za bramą cmentarza.

Na wiosnę 1946 r. nieopodal bramy cmentarza, po stronie wschodniej, w dwu zbiorowych mogiłach pogrzebano ekshumowane z lasku za ogrodzeniem koszar wojskowych szczątki 80. tomaszowian rozstrzelanych przez hitlerowców w nocy z 6/7 maja 1942 r.[30] Byli to oficerowie WP, lekarze, nauczyciele, urzędnicy Gminy Żydowskiej. Między innymi wśród rozstrzelanych byli : płk dr Józef Gurtzman – weteran wojny 1919-1920, katolik pochodzenia żydowskiego; por. dr Alfred Gabriel Hertz – weteran walk o niepodległość Polski w latach 1918-1920 r., kawaler krzyża walecznych, oficer rezerwy II baonu/4 PAC walczący w obronie Warszawy w 1939 r.; dr Paweł Kon – uczestnik walk o niepodległość w l. 1918-1920, oficer rezerwy WP; inż. Adolf Henryk Różycki – nauczyciel gimnazjum miejskiego i redaktor „Kuriera Tomaszowskiego”; kapitan Julian Berliner – lekarz oficer WP, żołnierz wojny obronnej 1939 r.; kpt. Edward Juwiler – lekarz internista, oficer WP[31].

Przy głównej alei, tuż za bramą znajduje się grób 13-tu obywateli polskich narodowości żydowskiej, mieszkańców Czerniewic. W nocy z 17/18 stycznia 1943 r., ukrywający się w lesie Czółna, zostali podczas snu zamordowani przez bandytów liczących na bogate łupy. Niemcy, do których dotarła wiadomość o tej zbrodni, zarządzili zasypanie zwłok w ziemiankach. W 2002 roku, po nagłośnieniu sprawy przez Jana Pampucha, redaktora „Tomaszowskiego Informatora Tygodniowego”, zwłoki zostały ekshumowane i pochowane na cmentarzu w Tomaszowie Mazowieckim[32].

Dziś cmentarz raczej nie nadaje się do zwiedzania. Cały jego obszar jest zarośnięty chwastami i samosiejkami drzew liściastych. Sterty gruzu, śmieci, ślady po pijakach i chuliganach sprawiają przygnebiające wrażenie. Odszukanie historycznych grobów znanych i zasłużonych postaci dla miasta i kraju jest wręcz niemożliwe. A przecież znajdują się na nim groby uczestników walk o niepodległość Polski, powstańcy styczniowi: Szlama Załman Blanket (1844-1924), Dawid Warzager (1838-1925), Róża Aldszuler z siostrą, dr med. Anastazy Kantorowicz, dr Pinkusz Sznycer, Jakób (vel Jankiel) Wertheim (1828-1881)[33]. Są tu groby znanych działaczy społecznych i politycznych BUNDU: Bernarda Błarzyńskiego (1891-1942), Abrama Jakubowicza (1883-1933), Chaima Zachariasza (1895-1939). Jest grób malarza, twórcy wystroju nie istniejącej już tomaszowskiej synagogi Dawida Warzagera (1838-1925); poety i dziennikarza Henryka Kamińskiego (1900-1924); Chaima Kantorowicza (1897-1971) członka KPP i PPR, działacza społecznego, założyciela Spółdzielni Stolarskiej „18-stego Stycznia”. Są też groby miejscowych przemysłowców: Dawida Borsztajna (1860-1933), Aleksandra Landsberga (1859-1928), Samuela Steinmana (1869-1933), Bolesława Szepsa (1883-1940), Salomona Wassermana (1876-1928)[34]. Tu we wspólnej mogile spoczywają żołnierze wyznania mojżeszowego, polegli w I wojnie światowej: trzej żołnierze rosyjscy i trzej żołnierze CK armii austriackiej a wśród nich lekarz, oberlejtnant dr Ernest Bergiel[35]. Przy obecnym stanie cmentarza nie ma możliwości zlokalizowania i dotarcia do wymienionych grobów.

Cmentarz administrowany przez Gminę Żydowską w Łodzi. Wejście na teren cmentarza bramą od strony ul. Gen. S. Grota – Roweckiego, pomiędzy posesjami nr 39 a 43.

PRZYPISY  [1] APPTOTM, Akta notariusza Stanisława Sierzputowskiego z roku 1829, zespół 32, sygn. 1, akt notarialny nr 275 sporządzony 22 grudnia 1829 r. [2] APPTOTM, Akta Miasta Tomaszowa Mazowieckiego, sygn. 717, Dozór Bożniczy „Akta Parafii Wyznania Mojżeszowego”. W dniu 18 stycznia 1829 r. decyzją Komisji Województwa Mazowieckiego Wydział Oświecenia Publicznego utworzono Rabinat Miasta Tomaszowa. W roku następnym przeprowadzono pierwsze wybory Rady Dozoru Bożniczego na cele którego stanął Lewek Silber. [3] tamże, karta 566. Pierwsza synagoga została wzniesiona w Tomaszowie w latach 1844 -1846 na działce przy zbiegu ul. Jerozolimskiej i Bożniczej, darowanej gminie żydowskiej przez Lewka Silbera. Była to budowla o wym. 44 łokci dł. 24 łokci szer. I 11,5 m. wysokości, częściowo murowana z łamanego kamienia wapiennego a częściowo drewniana, przykryta dachem gontowym. [4] M. Fajnkind, Dzieje Żydów Tomaszowa, 100 lat od powstania gminy - cytat za Krzysztofem Witczakiem zawarty w opracowaniu „Historia Tomaszowskich Żydów” wyd. Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim - 2012 r. Nie jest znane miejsce tego nagrobka i brak potwierdzenia tego faktu w innych źródłach historycznych. [5] APPTOTM, sygn. I/860, Akta Kasy Bożniczej, karta 7 i dalsze. [6] APPTOTM, Akta PMRN z roku 1952-1953, sygn. I/1643 – „Grobowictwo”, opracowanie tomaszowskiego koła Towarzystwa Kulturalnego Żydów Polskich. [7] Chodzi o Bractwo Pogrzebowe [8] APPTOTM, AMT, sygn. 718, Akta Dozoru Bożniczego miasta Tomaszowa, Pismo Naczelnika Powiatu Rawskiego nr 5363 z 16 czerwca 1843 r. w sprawie zniesienia bractwa pogrzebowego. [9] Tamże, karta 535, rozliczenie finansowe Dozoru Bożniczego miasta Tomaszowa za rok 1846. [10] APPTOTM, AMT, zespół 7, sygn. I/717, Akta Dozoru Bożniczego miasta Tomaszowa, karta 585. [11] APPTOTM, AMT, zespół 7, sygn. I/88, Spis placów publicznych i ulic –inwentarz własności nieruchomych miejskich, cz. III, karta 928 -129. [12] APPTOTM, AmT gr. II, „Dieło tomaszowskowo gorodskowo magistrata” sygn. 49/1879, akta dotyczące dozoru bożniczego w Tomaszowie Mazowieckim. [14] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, gr. II, sygn. 507, Przepisy o chowaniu zmarłych na cmentarzu żydowskim z 25 marca 1878 r. karta. 16-18. Z treści tych przepisów wynika np., że duża mogiła ma mieć powierzchnię 7 łokci kwadratowych, opłata za posadowienie kamiennego pomnika 50 rubli. [15] Monografia Gminy Żydowskiej w  opracowaniu Tomaszów Bohaterowi Narodowemu, pod redakcją Stanisława Narewskiego, wydanie z okazji odsłonięcia pomnika Tadeusza Kościuszki, Tomaszów 1918. [16] APPTOTM, Akta PMRN w Tomaszowie Mazowieckim sygn. I/1643 „Grobownictwo”, pismo z 7 stycznia 1953 r. l.1/52 i pismo z dnia 15 czerwca 1953 r. przewodniczącego koła Towarzystwa Kultury Żydowskiej w Tomaszowie Mazowieckim. [17] Ojciec Ichela Ajzemana, Lejbuś Ajzeman i matka Chana też byli dozorcami cmentarza żydowskiego. [18] APPTOTM, zespół 213, Akta PMRN Grobownictwo sygn. I/1643, dane na z roku 1952. [19] Michał Piasecki „Z Tomaszowa do Magnitogorska”. [20] Wg. Samuela Talmana na cmentarzu było ponad 3 tys. grobów. [21] Z hebr.: namiot [22] Jakub Eliasz Wieliczkow (1809 -1888) Przewodniczący Sądu Rabinackiego i tomaszowski rabin. [23] Benjamin Yaari, Cmentarz Żydowski w Tomaszowie Mazowieckim, strona XLVIII. [24] Tamże, str. 31 i 95. [25] Tamże, strona XLII, opis ornamentyki i znaczenia symboliki szczegółowo opisał Miriam Gumpel. [26] APPTOTM, Akta PMRN, zespół 213 gr II sygn. I/1643, „Grobownictwo” – pismo Chaima Kantorowicza L.1/52 z 7.01.1953 r. oraz sygn. I/1642 „Grobownictwo” Opis cmentarzy i grobów wojennych w Tomaszowie Mazowieckim sporządzony przez Miejski Komitet Opieki nad Grobami Bojowników o Wolność w Tomaszowie Mazowieckim podpisany przez inż. J. Miłoradowicza. [27] Relacja ustna Urszuli Trocha. [28] APPTOTM, Akta PMRN w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. I/1643, „Grobownictwo” – pismo S. Talmana z 15 czerwca 1953 r. kierowane do PMRN. [29] Wykaz ekshumacji zwłok przeprowadzonych na terenie Tomaszowa Mazowieckiego, opracowanie Zarządu Miejskiego ZBOWiD z 22.11.1985 r. Kopia maszynopisu w zbiorach TPTM i APPTOTM. [30] tamże [31] Krzysztof Tomasz Witczak, Słownik biograficzny żydów tomaszowskich, Wydawnictwa Uniwersytetu  Łódzkiego, Łódź - Tomaszów Mazowiecki 2010. [32] W. Zawadzki Tajemnice Diablej Góry, cytat komunikatu IPN s. 85 – 90, wyd. Biblioteka Publiczna m. Końskie, Końskie 2017. [33] Krzysztof Tomasz Witczak, Udział tomaszowian w powstaniu styczniowym, referat wygłoszony podczas sesji naukowej 7 lutego 2013 r. w Muzeum im. Antoniego Ostrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim, wydane drukiem pt. Za wonoś, równość, braterstwo 150 rocznica wybuchu powstania styczniowego, str.30 [34] Beniamin Yaari, Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim, zestawienie nagrobków. [35] Wykaz grobów z I wojny światowej opracowany przez Wydział Techniczny Urzędu Miasta Tomaszowa Mazowieckiego w 1923 r.

CMENTARZ PRAWOSŁAWNY I ŻOŁNIERZY ARMII RADZIECKIEJ

Powyżej jedna ze stron wydania albumowego część dot. cmentarza prawosławnego jaką zaprojektował Mirosław Benacki. Fotografie autorstwa Zygmunta Dziedzińskiego.

Do końca XIX wieku w Tomaszowie, poza kilkunastoma carskimi urzędnikami i ich rodzinami, nie było wyznawców prawosławia. Co prawda stacjonowali tu żołnierze wojsk rosyjskich, ale to nie był powód by budować dla nich kościół i utworzyć odrębny cmentarz. W roku 1834 do Burmistrza Tomaszowa wpłynął okólnik Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchowych i Oświecenia Publicznego nakazujący wydzielenie na miejscowych cmentarzach „miejsc do chowania ciał zmarłych wyznania grecko -rosyjskiego”[1]. Miejsce takie wydzielone zostało na cmentarzu ewangelickim. W mieście nie było wyznawców prawosławia a tym samym nie było problemu z chowaniem ciał zmarłych tego wyznania. Pierwsza odrębna kwatera dla zmarłych wyznawców prawosławia, pojawia się około roku 1846 r. Jeszcze w latach 80. XX wieku na cmentarzu ewangelickim w kwaterze V znajdowało się kilka XIX wiecznych nagrobków inskrypcjami pisanymi po rosyjsku tzw. grażdanką. Między innymi był to nagrobek z roku 1891 na mogile rodziny Terleckich, nagrobek w obejściu grobowym rodziny Kosienków z 1881 r., nagrobek P. G. Czirikowa z 1885 r[2]. Niestety nagrobki te nie przetrwały do współczesności.

W 1963 r. na terenie istniejącego cmentarza ewangelicko-augsburskiego wydzielono odrębne miejsce, na którym pochowano ciała żołnierzy rosyjskich, poległych w walkach z polskimi powstańcami. Dziś śladu po tych nagrobkach nie sposób się doszukać.

Projekt utworzenia odrębnego cmentarza dla prawosławnych mieszkańców Tomaszowa pojawia się w maju roku 1896. Władze nowo tworzonej tomaszowskiej parafii prawosławnej występują do władz miasta o wydzielenie terenu pod cmentarz[3]. Realizacja tego zamierzenia trwała aż do roku 1904, kiedy to miasto wykupiło od osób prywatnych cztery działki gruntu leżące na styku cmentarza ewangelickiego i katolickiego i przekazało je parafii prawosławnej[4]. Nie jest wykluczone, że pierwsze chowanie ciał zmarłych na tym miejscu mogło mieć miejsce nieco wcześniej a tym samym opis przedstawiony przez przedstawicieli parafii w roku 1953 nie mija się z prawdą. Według ich wersji cmentarz prawosławny został utworzony w roku 1898 na wydzielonej z cmentarza ewangelickiego działce o pow. 225,4 pręta kwadratowego. Tak zapisano w księgach hipotecznych nr rep. 20/446[5].

Bezspornym pozostaje fakt, że parafia prawosławna w Tomaszowie zostaje utworzona dopiero w 1901 r. Wtedy to przy finansowym wsparciu miejscowych przemysłowców wybudowano na rynku Św. Józefa (obecnie Plac T. Kościuszki) cerkiew pod wezwaniem Św. Mikołaja Cudotwórcy. Powstała parafia była nieliczna, mogła mieć nie więcej niż 400 wyznawców. Wtedy też, przystąpiono do urządzania cmentarza co znajduje potwierdzenie w dokumentach urzędowych magistratu miasta Tomaszowa i Sądu Okręgowego w Piotrkowie[6]. W roku 1910 budowa i urządzanie cmentarza zostało zakończone. Koszt niwelacji terenu, budowy ogrodzenia, zakup bramy i furty cmentarnej kosztował 1459 rubli i 45 kopiejek[7].

Po roku 1915, kiedy Tomaszów został zajęty przez wojska niemieckie, większość wyznawcy prawosławia opuściła miasto wraz z cofającymi się na wschód wojskami rosyjskimi. W roku 1919 parafia liczyła zaledwie 137 osób z tej liczby 117 mieszkających w mieście[8]. Od roku 1915 cerkiew jak i inne nieruchomości parafialne zostały zajęte na potrzeby wojska pruskiego. Po 12 listopada 1918 r. przejęta została przez polskie władze wojskowe, które jeszcze w czerwcu 1919 r. kilka razy udostępniały ją na potrzeby wyznawców prawosławia. W roku 1925, opuszczoną i zrujnowaną cerkiew na Pl. Kościuszki rozebrano. Również cmentarz wyznania prawosławnego zaczął ulegać degradacji. Nieliczna gmina prawosławna nie była w stanie należycie zadbać o jego utrzymanie. W tej sprawie zabiegała o zwiększenie funduszu kościelnego. W roku 1929 parafianie wystąpili o zwiększenie subsydium do 3 tys. zł argumentując to potrzebą utrzymania cmentarza i zatrudnienia stróża cmentarnego[9]. Niestety roczne subsydium wyznaczono w wysokości 1500 zł. a tym samym nadal brakowało środków na cmentarz.

W sprawozdaniu dla PMRN opracowanym przez miejscową parafię prawosławną 15 czerwca 1953 r. wskazano, że powierzchnia cmentarza wynosi 4 600 m. kw. Podano, że na cmentarzu znajduje się 150 grobów. Ponadto znajdować się na nim miała kapliczka i studnia[10] oraz zbiorowa mogiła nieznanych żołnierzy rosyjskich z czasów I wojny światowej zajmująca powierzchnię o wymiarach 27 m na 52 m. W roku 1949 z ogólnej powierzchni cmentarza wydzielono 1 353 m. kw. na cmentarz wojenny. Na utworzony cmentarz wojenny przeniesiono z Pl. Kościuszki zwłoki 232 poległych żołnierzy Armii Czerwonej. Ponadto w tym czasie na cmentarzu było jeszcze 13 bezimiennych pojedynczych grobów żołnierzy radzieckich, których pochowano bez informowania o tym parafii. W roku 1952 dokonując przebudowy ulic w celu utworzenia ul. Smutnej, która połączyła ulicę Łzawą z ul. Cegielnianą, zabrano z cmentarza prawosławnego pas ziemi o szerokości 6 m[11]. Do dziś na cmentarzu prawosławnym zachowało się tylko kilkanaście nagrobków z inskrypcjami zapisanymi „cyrylicą” i tzw. „latarnia zmarłych”. Najbardziej okazały, choć nie najlepiej zachowany nagrobek pochodzi z roku 1913. Jest on posadowiony na mogile naczelnika tomaszowskiej poczty Antona Wasilewicza Kleca. Wykonany jako grobowiec z horyzontalną płytą nagrobną i niewielkim obeliskiem zwieńczonym żelaznym krzyżem. Odnajdziemy go przy murze południowej części cmentarza. W tej samej części (w 3 i 5 rzędzie) możemy odnaleźć kilka mogił z poziomymi nagrobkami płytowymi wykonanymi z piaskowca, które posiadają czytelne inskrypcje w języku rosyjskim. Pochodzą one z początku XX wieku. Inwentaryzacja przeprowadzona w roku 1991 przez pracowników Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Piotrkowie Trybunalskim, wykazała jedynie 5 nagrobków wolnostojących pochodzących z pierwszej połowy XX wieku[12]. Obecnie pozostały tylko dwa. Najbardziej szkoda utraty nagrobka z 1894 r., który w całości wykonany był z odlewów żeliwnych. Miał on kształt krzyża o wysokości 135 cm. wspieranego przez anioła, u stóp którego znajdowała się tablica epitafijna. Całość umieszczona była na czworobocznym cokole z piaskowca[13]. W latach 70-tych XX wieku, z uwagi na brak miejsc na cmentarzu katolickim, parafia prawosławna z siedzibą w Piotrkowie Tryb. wyraziła zgodę na grzebanie tu ciał katolików. Obecnie można odnieść wrażenie, że cmentarz jest bardziej katolicki niż prawosławny. Grobów z krzyżem św. Andrzeja jest naprawdę niewiele.

Wiosną roku 1949 na części cmentarza prawosławnego obejmującego powierzchnię 1353 m. kw. utworzono cmentarz wojenny dla żołnierzy Armii Czerwonej[14]. Na początku kwietnia 1949 roku, po ekshumacji, na cmentarz prawosławny zostały przeniesione zwłoki 219 żołnierzy którzy polegli w styczniu 1945 r. w walkach z Niemcami pod Tomaszowem Mazowieckim. Od stycznia 1945 r. do 1 kwietnia 1949 r. groby czerwonoarmistów znajdowały się na Pl. Kościuszki. Po ich przeniesieniu na nowe miejsce utworzono 49 grobów. W tym samym czasie z cmentarza katolickiego przeniesiono 2 groby czerwonoarmistów jakie powstały w 1945 r. Ponadto ekshumowano zwłoki 7 żołnierzy Armii Czerwonej z cmentarza wojennego obok koszar przy drodze wylotowej na Piotrków. Już wcześniej na cmentarzu prawosławnym pochowanych było 13 żołnierzy Armii Czerwonej. Tak więc na utworzonym cmentarzu wojennym Armii Czerwonej spoczęło 238 poległych i zmarłych w 1945 r. żołnierzy. Powstało 40 grobów pojedynczych oraz pięć mogił zbiorowych. Wieczny spoczynek znalazło tu 9 oficerów oraz 83 podoficerów i szeregowych, których tożsamość ustalono. Tożsamość pozostałych 146 żołnierzy jest nieznana[15]. W tej części cmentarza znajduje się granitowa płyta z napisem w języku rosyjskim i polskim: „Życie swoje oddali za wolność Polski 1945”. Na zbiorowych mogiłach znajdują się napisy o treści: „Wieczna chwała Bohaterom poległym w bojach o oswobodzenie Tomaszowa Mazowieckiego”.

 

Nagrobki na mogiłach żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w styczniu 1945 r. Fotografia z 1966 r. autorstwa T. Kawki.

 

W miejscu, gdzie obecnie stoją nagrobki żołnierzy Armii Czerwonej, trzydzieści jeden lat wcześniej, w roku 1914 pogrzebanych zostało 340 żołnierzy armii carskiej. Groby te zostały zaewidencjonowane w roku 1920 przez Wydział Techniczny Urzędu Miejskiego[16]. Prawdopodobnie były to groby zbiorowe bowiem w roku 1953 wspomina się tylko o 9 grobach żołnierzy rosyjskich z czasów I wojny światowej, którzy polegli w walkach z wojskami niemieckimi[17]. Niestety, ich nagrobki zostały zniszczone i nikt dotychczas nie zadbał o informację, że tam spoczywają.

We wrześniu 1955 r. z cmentarza wojennego Armii Czerwonej dokonano kradzieży 25 gwiazd jakie wieńczyły obeliski oraz 6 sztuk tablic granitowych[18]. W sprawie tej prowadzone było dochodzenie przez miejscową Komendę Miejską MO. Sprawców nie zdołano wykryć. Był to pierwszy, ale nie jedyny przypadek dewastacji nagrobków na tym cmentarzu. Kolejne miały miejsce w latach 80. i 90. XX wieku.

W roku 1966 dokonano modernizacji cmentarza i remontu ogrodzenia. Koszt remontu wynoszący 66 697 zł pokryte zostały z funduszy miejskich[19]. 11 czerwca 2014 r. w kwaterze wojskowej cmentarza prawosławnego odbyła się uroczystość pogrzebowa podczas której w jednej zbiorowej mogile złożono szczątki 53 czerwonoarmistów ekshumowanych spod Pl. Kościuszki. Na szczątki żołnierzy Armii Czerwonej natrafiono w lutym 2014 r. podczas prac ziemnych prowadzonych na Placu Kościuszki[20]. Znalezione je w niemieckiej szczelinie przeciwlotniczej. Prawdopodobnie złożone tam zostały w styczniu 1945 r. a zapomniano o nich podczas ekshumacji jaka miała miejsce w roku 1949.

PRZYPISY [1] APPTOTM, Akta Burmistrza miasta Tomaszowa, zespół 7 gr. I sygn. 707, Chowanie ciał zmarłych wyznania  greko rosyjskiego. [2] Karty ewidencyjne nagrobków załączone do karty cmentarza ewangelicko augsburskiego w Tomaszowie Mazowieckim, Wojewódzki Urzad Ochrony Zabytków w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim,teczka sygn.211. [3] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, gr II sygn. 3630 (stara 133/96), Projekt budowy cmentarza dla   prawosławnych, karta 1-15. [4] tamże, karta 185, wykupione działki nosiły nr hipoteczne 430,446,301, 348 oznaczając je na planie geodezyjnym. [5] APPTOTM, Akta PMRM w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. I/1643 „Grobownictwo”, opis sporządzony  przez parafię prawosławna w 1953 r. dla Wydziału Gospodarki Komunalnej. [6] APPTOTM, akta miasta Tomaszowa gr. II, sygn. 3630 (stara sygn. 133/96), karta 249 i dalsze. [7] Tamże, rachunek i opisowy kosztorys budowy z 1911 r., karta 259. [8] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, „Aleje i cmentarze” sygn. 164, karta 18 oraz „Sprawy kościelne”. [9] APPTOTM, akta miasta Tomaszowa - „O kościołach i cmentarzach”, sygn. 1242 karta 4. [10] APPTOTM, Akta PMRN, sygn. I/1643 „Grobownictwo” – pismo parafii prawosławnej z 15 czerwca 1953 r. [11] tamże, pod budowę ulicy zajęto około 460 m. kw. i rozebrano stary mur cmentarza. [12] Karta ewidencyjna cmentarza prawosławnego w Tomaszowie Mazowieckim, założona w roku 1991 r. przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Piotrkowie Trybunalskim, wpis Ireny Goździk. [13] Tamże, karta ewidencyjna nagrobka Trofima Makarewicza Babienko, sporządzona w 1977 r. [14] APPTOTM, Akta MRN i ZM, zespół 213, gr II, sygn. 1642 „Grobownictwo rok 1950”, Zestawienie i wykaz cmentarzy opracowany przez Miejski Komitet Opieki nad Grobami Bojowników o Wolność w Tomaszowie. [15] Tamże, pismo MKONGBOW w Tomaszowie Mazowieckim z 28 lutego do RKU w Łodzi. [16] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa Mazowieckiego gr. III, sygn..591, wykaz grobów wojennych z lat 1914-1918 stanowiący załącznik do pisma z 7.04.1920 r. [17] APPTOTM, Akta PMRN, sygn. II/1632, „Grobownictwo”, pismo parafii prawosławnej z 15 czerwca 1953 r. [18] tamże, pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej PMRN nr GKU Gr-25/14/55 z 3 listopada 1955 r. kierowane do Komendy MO. [19] APPTOTM, APMRN, „Cmentarz wojenny - remont cmentarza żołnierzy radzieckich”, sygn. I/1648 [20] Artykuł prasowy pt. Spoczęli wśród swoich, autorstwa „MarMajs” zamieszczony w Tomaszowskim  Informatorze Tygodniowym z 13 czerwca 2014 r.

CMENTARZ   WOJENNY (1914- 1945)

 

Cmentarz wojenny powstał na wolnej części cmentarza ewangelickiego w kwietniu 1949 r[1]. Wtedy to z parku im. Jana Serafina Rodego przy ul. Św. Antoniego ekshumowano zwłoki 48 żołnierzy 14 Samodzielnej Brygady Artylerii Przeciwpancernej, poległych w kwietniu i maju 1945 r. w walkach pod Budziszynem[2].

Niwelacji terenu pod cmentarz oraz inne roboty przygotowawcze pod budowę cmentarza wykonała miejscowa Drużyna Służby Polsce[3]. W pierwszej fazie robót zużytych sostało 30 ton cementu i 30 tys. cegieł ceramicznych. Łączny koszt robót wyniósł 400 tys. zł. Jak wynika z informacji inż. J. Miłoradowicza kierowanej do Komendy Powszechnej Organizacji Służby Polsce w Łodzi, junacy wykonali roboty oszacowane na 138 600 zł.

W dniach 9 i 10 czerwca 1958 r. ekshumowano zwłoki z grobów znajdujących się przy drodze do Piotrkowa Tryb[4]. oraz dwa ciała z grobu na terenie przy kościele św. Antoniego. Wydobyto 81 zwłok tej liczbie było 46 żołnierzy Wojska Polskiego poległych we wrześniu 1939 r. i 35 cywili poległych lub zmarłych z ran we wrześniu i październiku 1939 r.[5] Na cmentarzu wojennym pogrzebano również osoby cywilne, które zginęły śmiercią męczeńską z rąk okupanta niemieckiego, a które przeniesiono z innych części cmentarza katolickiego i żydowskiego. Były to zwłoki 9 rozstrzelanych w wyrobisku gliny przy ul. Strzeleckiej, ekshumowane z tamtego miejsca 5 maja 1945 r. na cmentarz katolicki skąd przeniesiono je na cmentarz wojskowy w roku 1950.

Występuje również kwatera 19 bezimiennych grobów, na których znajdują się krzyże z tabliczkami inskrypcyjnymi informującymi, że są to groby nieznanych legionistów polskich poległych w 1914 r. Sprawa ta nie jest jednoznaczna. Niejasność wynika z faktu, że w wykazie grobów wojennych z I wojny światowej sporządzonym w roku 1920 nie wynika, aby na tomaszowskim cmentarzu katolickim były groby legionistów. Natomiast w wykazie sporządzonym w latach 80. przez przedstawicieli ZBOWiD – Teodora Wołczyka i Jerzego Smolarka[6] wykazano 7 mogił nieznanych legionistów polskich poległych w 1914 r. Wówczas ich indywidualne groby znajdowały się w kwaterze XVI cmentarza katolickiego. Po przeprowadzonej w roku 1990 ekshumacji wydobyte szczątki świadczyły, że był to grób masowy 19 żołnierzy. Po uzgodnieniu z miejscowym ZBOWiD przyjęto, że wszyscy byli legionistami. Na tej podstawie wydobyte szczątki przeniesiono na cmentarz wojenny i pogrzebano w trzech masowych grobach. Choć istnieje duże prawdopodobieństwo, że są to groby żołnierzy LP. to trudno dziś jednoznacznie rozstrzygnąć te kwestię[7].

Obecnie Cmentarz Wojenny zajmuje powierzchnię prawie 2919 metrów kwadratowych. Kilkakrotnie był modernizowany. Między innymi w roku 1986-1987 roboty betoniarskie i brukarskie wykonał miejscowy kamieniarz Mirosław Gontarz. Koszt tych robót wyniósł 1 500 000 zł[8]. Spoczywają tu 246 ofiary obu światowych wojen. Wśród nich, w zbiorowych mogiłach 57 nieznanych żołnierzy. Jest to największy cmentarz wojenny żołnierzy polskich w naszym powiecie.

Nad cmentarzem dominuje okazały Krzyż Katyński upamiętniający zamordowanych w 1940 r. przez NKWD w obozach sowieckich w Ostaszkowie, Starobielsku i Katyniu. Na tablicach po obu stronach krzyża znajdują się nazwiska pomordowanych żołnierzy i policjantów związanych z Tomaszowem Mazowieckim. Wykaz nazwisk żołnierzy i cywili spoczywających na tym cmentarzu znajdziemy na stronie internetowej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa  http://groby.radaopwim.gov.pl. Taką listę posiada też miejscowy oddział Związku Kombatantów i Osób Represjonowanych. Sporządzili ją w 1985 r. Jerzy Smolarek i Teodor Wołczyk, członkowie ówczesnego Koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Tomaszowie Mazowieckim. Na terenie tego cmentarza znalazły miejsce pamiątkowe obeliski i tablice poświęcone żołnierzom – uczestnikom ruchu oporu poległym i pomordowanym w czasie II wojny światowej oraz poświęcone pamięci żołnierzy tomaszowskiego obwodu ZWZ-AK poległych w latach 1939-1945. Na końcu głównej alei znajduje się symboliczny grób-obelisk, legendarnego majora Henryka Dobrzańskiego – Hubala, który zginął w walce z hitlerowcami wiosną 1940 r. pod Anielinem, koło miejscowości Studzianki-Poświętne (około 20 km na wschód od Tomaszowa). Cmentarz administrowany przez władze miejskie (Wydział Inżyniera Miasta) i Stowarzyszenie Kombatantów i Osób Represjonowanych

 CMENTARZ WOJENNY Z WIELKIEJ WOJNY 1914-1918

  

         Na wylocie Al. Marszałka Piłsudskiego w kierunku Piotrkowa Trybunalskiego (dawna „szosa warszawska”) znajdują się koszary wojskowe. Po przeciwnej stronie głównej bramy wjazdowej na teren koszar 25 Brygady Kawalerii Powietrznej jest stary cmentarz wojenny na którym spoczywają żołnierze polegli w 1915 r. Położony jest pomiędzy strzelnicą a ogrodzeniem. Od użytkowanego terenu ćwiczeń oddziela go niewielka grobla a od strony szosy skrywają go rozłożyste stare drzewa. Wejście dla zwiedzających jest możliwe tylko za zgodą władz wojskowych, nie stanowi jednak większego problemu. Z drogi prawie niewidoczny z uwagi na wysoki betonowy parkan.

Na cmentarzu tym spoczywają żołnierze austriaccy i niemieccy zmarli w miejscowym lazarecie. Większość pochówków miała miejsce pomiędzy styczniem a lipcem 1915 r. Jak informuje tablica postawiona przez Urząd Gminy w Tomaszowie Mazowieckim, pochowanych jest tu 293 żołnierzy. Nie są to dane precyzyjne i w oparciu o dostępne dokumenty archiwalne trudno jednoznacznie ustalić ilość zmarłych spoczywających na tym cmentarzu. Z całą pewnością na cmentarzu tym znajduje się 171 nagrobków z imiennymi danymi poległych lub zmarłych żołnierzy. W latach 80-tych ubiegłego wieku były tam jeszcze nagrobki 133 żołnierzy pochowanych bezimiennie. Ponadto w zbiorowej mogile przy obelisku, umieszczona tablica w języku niemieckim informowała, że „spoczywa tu 63 podoficerów i szeregowców armii niemieckiej, 4 szeregowych cesarsko-królewskiej armii austriackiej i 2 szeregowych armii rosyjskiej”. Tak więc nie 293 a 373 żołnierzy oraz 1 kobieta, siostra PCK, Paulina Ginter. Potwierdzeniem tego jest ewidencja grobów z roku 1920. Z zawartego w niej wykazu wynika, że na cmentarzu tym pochowanych zostało 360 zmarłych rannych z miejscowego lazaretu. W tej liczbie 63 nieznanych imiennie żołnierzy niemieckich, 4 nieznanych żołnierzy austriackich, 2 nieznanych żołnierzy rosyjskich i 94 żołnierzy nieustalonej narodowości[9]. Jeszcze w roku 1917 i 1918 na grobach ustawiono skromne betonowe krzyże i wybudowano kamienny obelisk z tablicą informująca o pochowanych poległych[10].

Jesienią roku 1939 cmentarz wojenny z czasów wielkiej wojny stał się miejscem grzebania poległych i zmarłych żołnierzy Armii Polskiej, cywilów i żołnierzy Armii Niemieckiej poległych w walkach w Tomaszowie i jego najbliższej okolicy[11]. Od 5 września 1939 r. do końca października tegoż roku, na cmentarzu zostało pochowanych 64 żołnierzy Wojska Polskiego i 34 osoby cywilne. W tej liczbie 4 kobiety i jedno dziecko. Między innymi znalazł się tu grób pułkownika Stanisława Chojnowskiego i porucznika Jana Ciesielskiego.[12] Nieco później, ale jeszcze we wrześniu 1939 r. na tym samym cmentarzu, ale w odrębnej części utworzono kwaterę dla 121 poległych żołnierzy niemieckich. Według spisu grobów dokonanych w maju 1952 r. przez pracowników Wydziału Gospodarki Komunalnej PMRN w Tomaszowie Mazowieckim na cmentarzu znajdowało się 552 groby ziemne z tego 110 w bardzo złym stanie. W tej liczbie było 327 grobów żołnierzy niemieckich i austriackich z 1915 r. Ponadto 81 grobów żołnierzy polskich i cywili poległych w 1939 r., 121 grobów żołnierzy niemieckich poległych we wrześniu 1939 r., 4 groby żołnierzy węgierskich z 1943 r. i 7 grobów żołnierzy Armii Czerwonej poległych w styczniu 1945 r. Obszar cmentarza nie był ogrodzony a jedynie otoczony niskim wałem ziemnym i obejmował w tym czasie powierzchnię 9 630 m. kwadrat[13]. Cmentarz zarówno w części z I jak i II wojny światowej był zaniedbany, kopczyki grobowe rozmyte i porośnięte trawą i zielskami.

W dniu 9 i 10 czerwca 1958 r. przeprowadzono ekshumację żołnierzy i cywili polskich poległych we wrześniu 1939 r. Ich zwłoki przeniesione zostały na cmentarz Wojskowy przy ul. Smutnej w Tomaszowie Mazowieckim[14]. Od tego czasu cmentarz zaczął popadać w zapomnienie. Teren cmentarza był wykorzystywany przez wówczas stacjonującą tam jednostkę wojskową jako przykoszarowy plac ćwiczeń. W roku 1986 lustracja tego cmentarza przeprowadzona przez przedstawicieli Miejskiego Obywatelskiego Komitetu Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa oraz Wydziału Kultury Urzędu Miejskiego stwierdziła, że stał się składowiskiem starych opon i podkładów kolejowych[15]. Interwencja u władz wojskowych radykalnie zmieniła sytuację i cmentarz został uporządkowany.Obecnie cmentarz znajduje się pod opieką żołnierzy tutejszej jednostki wojskowej i Urzędu Gminy w Tomaszowie Mazowieckim.

Cmentarz administrowany przez Urząd Gminy Tomaszów Mazowiecki.

PRZYPISY :[1] APPTOTM, Akta MRN i ZM, zespół 213, gr II sygn. 1642 „Grobownictwo 1950 r.”, telefonogram z 3 kwietnia 1950 r. do Wydziału Społeczno- Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi o ekshumacji i urządzeniu cmentarza wojennego w Tomaszowie Mazowieckim. [2] Wyszukaniem i przywiezieniem zwłok poległych żołnierzy 14 BAPpanc zajmował się por. H. Medykowski z-ca dowódcy 2 baterii 63.pappanc. W parku Rodego pogrzebano zwłoki 96 żołnierzy. Po powiadomieniubliskich część została odebrana i pochowana na innych cmentarzach. Podobna sytuacja dotyczyła zwłok zidentyfikowanych żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r. Część z nich pochowano w grobach rodzinnych i z tego względu na cmentarzu pozostało jedynie 58 żołnierskich grobów. [3] APPTOTM, Akta MRNiZM sygn. II/1643, „Grobownictwo wojenne”, pismo l.dz. 67/49 MKONGBOW w Tomaszowie Maz. [4] Wykaz ekshumacji zwłok przeprowadzonych na terenie Tomaszowa Mazowieckiego sporządzony 22.11.1985 przez miejscowe Koło Historyczne Zarządu Miejskiego ZBOWiD, kopia w zbiorach TPTM. [5]   APPTOTM, AmT III gr. Sygn. 2343, Spis poległych żołnierzy i cywili we wrześniu 1939 r. [6]   Str.9 poz.90 „Wykaz mogił uczestników walki i ofiar męczeństwa, których groby znajdują się na cmentarzu przy ul. Smutnej w Tomaszowie Mazowieckim” sporządzona 08.11.1985 r. przez Komisję Historyczną Zarządu Koła ZBOWiD w Tomaszowie Mazowieckim. Kopia w zbiorach autora ; [7] 12 października 1914 r. Józef Piłsudski ze składu 1 pułku strzelców I brygady L.P. odkomenderował do 7. Krakowskiej dywizji kawalerii c. k. część II batalionu strzelców dowodzonego przez wówczas majora Mieczysława Norwida Neugebauera. Pododdział ten wykonując zadania zwiadowczo dywersyjne dotarł do Poddębic, Łęczycy i Uniejowa. Na swej drodze stoczył kilka potyczek z kawalerią rosyjską. Największe boje toczył 29-30 października pod Starym Gostkowem obecnie gmina Wartkowice powiat poddębicki. W grudniu 1914 r. 7. dywizja kawalerii wchodząca w skład III korpusu kawalerii Frommla przechodziła przez Tomaszów. Jej pułki toczyły boje na kierunku wzdłuż rzeki Pilicy od Tomaszowa do Inowłodza oraz na przeprawie w Białobrzegach. W pobliskim Opocznie na cmentarzu żołnierzy z I wojny światowej w kwaterze austro-węgiersko-niemieckiej znajdują się dwa bezimienne groby legionistów. Fakt ten dodatkowo uprawdopodobnia wersję, że w Tomaszowie faktycznie spoczywają polegli legioniści; [8] APPTOTM, Akta Urzędu Miejskiego w Tomaszowie Mazowieckim, sygn. 555, karta 28-29 i karta 49; [9] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, gr. III sygn. 591 oraz III/274; [10] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, „Aleje i cmentarze”, sygn. 164, Korespondencja Burmistrza MiastaTomaszowa z Prezydium Policji w Łodzi z marca 1918 r., karta 350; [11] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa Mazowieckiego, sygn. III/2343, Teczka Zarządu Miejskiego w Tomaszowie Mazowieckim TK-132/1939 – sprawy różne str. 191 i dalsze: [12] tamże, spis poległych żołnierzy str. 192-194; [13] APPTOTM, Akta PMRN w Tomaszowie Maz. sygn. I/1643, Grobownictwo wojenne - spis grobów na  cmentarzu wojennym z 1915 r. w Tomaszowie Mazowieckim, wykonany 8 maja 1952 r. na formularzu spisowym podpisanym przez kierownika Wydz. GKiM PMRN Stefana Rinke; [14] Dane zawarte w wykazach poległych w czasie II wojny światowej sporządzonych przez Zarząd Koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Tomaszowie Mazowieckim 12.11.1985 r. kopia w posiadaniu autora; [15] APPTOTM, Akta Urzędu Miejskiego w Tomaszowie Mazowieckim z lat 1985-1989, sygn. 555, teczka nadzoru nad cmentarzem wojennym, notatka z lustracji przeprowadzonej 23.10.1986 r. karta 35-35.

CMENTARZ   EWANGELICKO – AUGSBURSKI

 

Projekt graficzny opracowany przez M. Bernackiego jednej ze stron  albumowej publikacji pt. "Tomaszowskie cmentarze".

Początki cmentarza ewangelickiego sięgają roku 1827[1]. Jego utworzenie to zasługa niezbyt licznej, bo zaledwie 485 osobowej społeczności ewangelików.[2]

Osadnicy zagraniczni którzy przed 1820 r. przybyli do tworzącej się fabrycznej osady Tomaszów byli w większości luteranami. Po roku 1821 nastąpił dalszy napływ osadników, głównie z terenów Niemiec[3]. Pierwsza grupa 31 rodzin przybyła do Tomaszowa w latach 1822 -1826 ze Zgorzelca i Zielonej Góry. Następna ponad 190 osobowa grupa przybyła z Dolnego Śląska i Saksonii. Już w roku 1820 powołali oni kolegium kościelne, którego zadaniem było utworzenie własnej parafii, wybudowanie kościoła, szkoły i założenie cmentarza. W roku 1829 przy rynku św. Józefa zakończono pierwszy etap budowy murowanego kościoła pod wezwaniem św. Trójcy. Kilka miesięcy później, 15 lipca 1830 r. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zatwierdziła urządzenie parafii. Tym samym erygowano parafię, określono jej obszar i majątek. W jej obrębie znalazły się trzy miasta i 83 wioski w których mieszkało 1931 osób wyznania ewangelicko augsburskiego. W samym Tomaszowie „mieszkały 130 familie liczące 485 dusz”[4]. Pierwszym proboszczem nowo utworzonej parafii został ks. Jan Jakub Beni[5].

Budowa kościoła i powstanie parafii nastąpiło przy wsparciu właściciela osady Antoniego hr. Ostrowskiego. Ewangelicy otrzymali od niego plac pod budowę kościoła, plebanii i szkoły, 6 mórg pola i 2 morgi z przeznaczeniem na cmentarz[6]. Ponadto na realizację tych zamierzeń ewangelicy otrzymali od właściciela osady wsparcie finansowe w kwocie 675 rubli. Kolegium kościelne w osobach najzamożniejszych parafian: Karola Fursenwalda, Tobiasza Knothego, Fryderyka Strumpfa i Karola Zimermanna zainicjowało opodatkowanie na budowę kościoła[7] jak i na założenie cmentarza. W wydatkach parafii uwzględniano utrzymanie cmentarza i jego ogrodzenia[8].

Trudno obecnie ustalić, kiedy i kto zaplanował układ przestrzenny cmentarza. Jego lokalizacja to las wsi Lipianki należący do folwarku Tomaszówek. Pod cmentarz wydzielono obszar o powierzchni „morg 4 prętów 71”[9]. Teren cmentarza już w roku 1866 był obwiedziony murem z cegły. Według ówcześnie obowiązującej nomenklatury cmentarz znajdował się w Okręgu II Lipianki w Obrębie wsi Starzyce[10]. Do bramy cmentarza od ul. Warszawskiej prowadziła niebrukowana droga gruntowa[11].

Zachowane najstarsze groby oraz istniejący do chwili obecnej drzewostan zdają się potwierdzać, że zagospodarowanie terenu cmentarza mogło nastąpić jeszcze przed utworzeniem parafii, w pierwszych latach 20. XIX wieku. Obszar grzebalny o powierzchni około 3 tys. m. kwadratowych podzielono w sposób symetryczny, jednoosiowy, wytyczając aleje w układzie krzyżowym z dodatkową drogą obwodową wzdłuż granic działki. Oś kompozycyjna przebiegająca ze wschodu na zachód stanowiła jednocześnie główną aleję cmentarza. Jej początek stanowiła brama przy obecnej ul. Smutnej. Taki układ, z niewielkimi zmianami, zachował się do współczesności. Okalającą cmentarz aleję i drogę obwodową obsadzono długowiecznymi drzewami liściastymi.

Pomiędzy wytyczonymi alejami utworzono kwatery grzebalne. Na podstawie położenia zachowanych starych nagrobków nie da się ustalić, czy w kwaterach były wyodrębnione ścieżki komunikacyjne czy też grzebanie odbywało się w układzie nie symetrycznym, rozproszonym. Obecnie przestrzeń kwater pokryta jest nowymi grobami, bez wyraźnych dróg wewnętrznych. Jedynie ułożenie najstarszych nagrobków wskazuje na nieco inny przebieg dróg wewnątrz obecnych kwater.

O zamożności i zapobiegliwości ówczesnych tomaszowskich ewangelików, świadczą obszerne, prostokątne, mające po 80 metrów kwadratowych obejścia grobowe, ogrodzone metalowymi płotkami wykonanymi z kutych ręcznie kształtowników. Kilkanaście z nich, choć w fatalnym stanie technicznym, zachowała się do współczesności.

Ilość kamiennych nagrobków, ich bogate zdobienia i epitafia, jakość wykonania potwierdzają zasobność XIX wiecznej społeczności tomaszowskich ewangelików. Świadczy, że stanowili elitę mieszczaństwa ówczesnego miasta. Byli wśród nich przemysłowcy, właściciele ziemscy, kamienicznicy, lekarze, duchowni i nauczyciele.

Inwentaryzacja cmentarza jaką w roku 1982 przeprowadzili pracownicy Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Piotrkowie Trybunalskim ujawniła 51 nagrobków wolnostojących i 12 nagrobków płytowych wzniesionych w XIX wieku. Najstarszy odnaleziony nagrobek znajdował się na mogile Clary Emili Strumpf zmarłej w roku 1827 i Chalotte Strumpf zmarłej w roku 1839. Nagrobek ten zlokalizowany był w kwaterze IV[12]. Natomiast z pierwszej połowy XX wieku zachowało się 98 nagrobków wolnostojących i 8 nagrobków płytowych[13]. Z niewiadomych powodów najwyraźniej przeoczono nagrobek upamiętniający Gottlieba Beniamina Bergmana, fabrykanta sukna, który zmarł w Tomaszowie w 1836 r. Również nie został zauważony nagrobek Fryderyka Chrystiana Ludwika Tryplina, który zmarł w Tomaszowie 25 VIII 1840 r.

Przy głównej alei, w jej centralnym punkcie, wznosi się okazały, ponad 3 metrowy granitowy obelisk na grobowcu Moritza Piesha, fabrykanta, właściciela najpotężniejszej w mieście mechanicznej farbiarni i wykończalni tkanin. To był człowiek nie tylko bogaty, ale też otwarty na potrzeby społeczne. Należał do grona założycieli Towarzystwa Pomocy Ubogim, był pierwszym prezesem miejscowej Staży Ogniowej, przewodniczącym komitetu budowy ewangelickiego kościoła Zbawiciela. Pomnik- nagrobek M. Piesha wykonała pracownia kamieniarska A. Fiebiega z Łodzi. Umieszczony w górnej części obelisku metalowy medalion odtworzono współcześnie na podstawie starej fotografii. Koszt robót z tym związanych pokryto z środków zebranych podczas kwest cmentarnych organizowanych przez Społeczny Komitet Opieki nad Grobami Zasłużonych Tomaszowian.

Zwiedzanie cmentarza najlepiej rozpocząć od bramy przy ul. Smutnej. Tuż przy wejściu, po prawej stronie, przy murze cmentarnym znajdują się groby rodziny Knothe. Spoczywają tu: Edmund Knothe (1838-1928), jego żona Berta (1847-1915), Luis Knothe (1870-1916), Herman Knothe (1835-1889), Tobiasz Knothe (1796-1860). Dwa z czterech nagrobków to ponad 3 metrowe kamienne obeliski z czarnego granitu. Dwa mniejsze mają częściowo zatarte epitafia. Tobiasz Knothe był członkiem kolegium parafialnego, które zdecydowało o budowie kościoła św. Trójcy i cmentarza ewangelickiego. Z kolei Edmund i Herman to współzałożyciele miejscowej Straży Ogniowej. Większość tomaszowian kojarzy rodzinę Knothe z okazałą kamieniczką stojąca przy Pl. Kościuszki 17, w której obecnie mieści się biblioteka a wcześniej miał siedzibę Sąd Rejonowy. Tam właśnie mieszkała rodzina przemysłowców Knothe. Jej własnością była duża fabryka sukna i browar parowy. Na tym samym cmentarzu jest jeszcze jedno obejście z grobami członków rodziny Knothe, ale o nim w dalszej części opracowania.

Z kolei po lewej stronie bramy, w zaroślach przy murze cmentarnym znajduje się jeden z najstarszych nagrobków tego cmentarza poświęcony rodzinie Berthelmann. Spoczywa tam Gustaw Berthelman (zm. w 1864 r.) Nagrobek wykonano z białego piaskowca. Obelisk osadzony na niskim cokole zwieńcza stylizowany krzyż. Szczególnie interesująca jest tablica epitafijna, na której napisy stylizowane na gotyk wykonane są techniką zatapiania odpowiedniego stopu ołowiu w żłobieniach piaskowca. Pomimo upływu ponad stu lat, napisy są w doskonałym stanie. Przy dawnej alei obwodowej, biegnącej wzdłuż parkanu oddzielającego cmentarz ewangelicki od prawosławnego, patrząc w kierunku południowym zobaczymy wśród współczesnych nagrobków II kwatery wysoki obelisk z kremowego piaskowca zwieńczony krzyżem. Jest to nagrobek z połowy XIX wieku, upamiętniający zmarłego Wilhelma Beiera. Kilka kroków od tego miejsca znajduje się, jedyny w tym miejscu równie stary, nagrobek rodziny Firstenwaldów. Rodzina ta, podobnie jak rodzina Knothe, należała do najzamożniejszych w mieście. Oskar i Adolf Firstenwaldowie byli właścicielami fabryki sukna przy dawnej ul. Jeziornej (obecnie ul. Farbiarska). Natomiast Karol Firstenwald był właścicielem fabryki w pobliskim Komorowie. Jako pierwszy z miejscowych fabrykantów sukna zastosował maszynę parową do napędu przędzarek. Karol i Oskar Firstenwaldowie byli członkami zarządu Tomaszowskiej Straży Ogniowej i obaj pełnili funkcje jej komendantów. Konie i powozy jakie posiadali w fabryce zawsze pozostawały do dyspozycji strażaków.

W północno-wschodnim skraju II kwatery znajdują się dwa niepozorne, ale należące do najstarszych nagrobków zachowanych na tym cmentarzu. Są to poziomo ułożone czworokątne marmurowe płyty ze złoconymi inskrypcjami. Pismo inskrypcyjne wykonane kaligraficzną francuską kursywą z minimalnym wpływem neogotyku. Płyty położone na mogiłach ks. Carla Wilhelma Kliema, pastora ewangelickiego, zmarłego w 1853 r. i Gustawa Steinhagena, zarządcy ziemskiego, zmarłego w 1852 r.

Dochodząc drogą obwodową do następnej kwatery (oznaczonej nr IV), widzimy wznoszący się na ponad 3,5 m. stylizowany metalowy krzyż. Umocowany jest on na polnym głazie. Jest to symboliczny grób księdza Leona Maja, proboszcza tomaszowskiej parafii ewangelicko-augsburskiej, zamęczonego przez hitlerowców w obozie koncentracyjnym Dachau.

Przy tej samej alei, idąc w kierunku wschodnim, znajduje się zespół grobów rodziny Augspach (narożnik kwatery VI). Charakterystycznym punktem odniesienia dla tego obejścia grobowego pozostaje umieszczona na wysokim cokole marmurowa rzeźba figuralna przedstawiająca dziewczynkę. Nagrobek upamiętnia zmarłe dzieci Augspahów: Ericha, Paula i Wandzię. W tym samym miejscu znajduje się nagrobek z kamienia polnego. Na jego wypolerowanej części epitafium informuje, że nagrobek poświęcony jest dr Alfredowi Augspach. Był on wybitnym lekarzem i społecznikiem. Od 1919 r. kierował szpitalem miejskim św. Stanisława, jednocześnie był członkiem Naczelnej Izby Lekarskiej. Obok tego nagrobka zauważymy obelisk poświęcony Adolfowi i Emmie Augspach a w głębi, nieco z prawej strony, nagrobek z jasnego piaskowca poświęcony Edwardowi, Christine i Gustawowi Augspach. Z przodu znajduje się grób pułkownika Aleksandra Augspacha, farmaceuty, byłego komendanta Wojskowego Ośrodka Farmacji i Techniki Medycznej w Celestynowie.

Kilkanaście kroków od grobów Augspachów w kierunku południowym, po prawej stronie bocznej alei (kwatera IV) znajduje się obejście grobowe rodziny Elbelów. Jest tam 8 mogił członków tej rodziny. Między innymi spoczywa tam Adolf Elbel, właściciel najstarszej tomaszowskiej manufaktury „Batavia” i jego córka Agata Konstancja Narewska, która była żoną doktora Jerzego Narewskiego.

  

Nagrobki cmentarza ewangelickiego. Fotografie Zygmunt Dziedziński

W tej samej IV kwaterze, niestety bardzo zaniedbanej, znajdują się groby ppor. Gustawa Glaesmana, weterana powstania 1863 r. i jego syna plut. Leopolda Glaesmana poległego w wojnie polsko- bolszewickiej roku 1920. Obok w śród kilkunastu zniszczonych nagrobków doszukamy się jeszcze neoklasycystycznego nagrobka Ludwika Tripplin Tassilion (1814-1864) nauczyciela i filozofa. Nagrobek posiada ciekawą inskrypcję w języku łacińskim. W jego sąsiedztwie znajdował się nagrobek Fryderyka Tryplina, niestety obecnie nie można go odszukać. Po przeciwnej stronie tej samej kwatery (najlepiej cofnąć się do alei bocznej pomiędzy kwaterą II a IV) znajduje się mogiła z okazałym nagrobkiem Carla Adolfa Kramma i jego małżonki. Jest to wyniosły obelisk zwieńczony stylizowanym krzyżem. Całość wykonana z piaskowca i marmuru około roku 1854 r. Napisy inskrypcyjne wykonane kursywą francuską. Warto wiedzieć, że Carl Kramm był przemysłowcem, założycielem manufaktury sukienniczej przy Rynku św. Tekli. Przez pewien czas pozostawał w posiadaniu pałacyku i parku Ostrowskich, który w 1846 r. kupił na licytacji od Skarbu Rządowego. W tej samej kwaterze znajduje się skryty w zaroślach nagrobek Edwarda Rolanda (1819-1886) założyciela tomaszowskiej fabryki dywanów, teścia Aleksandra Mullera, który rozwinął na skalę przemysłową produkcję chodników i dywanów. Przy ostatniej poprzecznej alei, jaka oddziela kwatery VI i VII znajdują się wyniosłe granitowe nagrobki Teodora Fischera (1863-1931), miejscowego fabrykanta sukna i po przeciwnej stronie nagrobek Filipa Krieg, właściciela cegielni i folwarku w Kol. Niebrów. Wracając do głównej alei, w narożniku kwatery VI odnajdziemy grób rodziny Biedermannów a wśród nich mogiłę pastora Eugeniusza Biedermana, proboszcza parafii ewangelickiej. Również przy głównej alei znajduje się jeszcze jeden zespół grobów rodziny Knothe oraz Bartke. Ze względu na ciekawą formę architektoniczną godne zauważenia są też nagrobki Agnes Gach Rudawskiej z 1880 r. (kwatera I), Edmunda Pohla z 1884 r. (kwatera VI), Augusta Berthda z 1881 r. (kwatera VI), czy Ealwire Schlosser z 1874 r. (kwatera I) Można je łatwo odnaleźć, jako że wznoszą się wysoko i wyróżniają wśród nowo powstających grobów ozdabianych bezstylowymi i taśmowo produkowanymi nagrobkami. Nie sposób wymienić wszystkich znamienitych postaci, których nagrobki zachowały się na tym cmentarzu. Niestety wiele z zabytkowych nagrobków uległo zniszczeniu. We wschodnim krańcu cmentarza przy murze alei obwodowej znajduje się kwatera żołnierzy pruskich poległych w Wielkiej Wojnie. Z ewidencji sporządzonej w roku 1958 spoczywa tam 40 poległych i zmarłych w latach 1914 i 1915 w Tomaszowie Mazowieckim żołnierzy niemieckich wyznania ewangelickiego[14]. Z ewidencji grobów wojennych jaka była sporządzona w roku 1920 wynika, że takich grobów na cmentarzu ewangelickim było 60[15]. Pewnym potwierdzeniem tego jest zapis w Karcie cmentarza Ewangelickiego jaka znajduje się w Delegaturze Urzędu Ochrony Zabytków w Piotrkowie Trybunalskim. Z zawartych tam zapisów wynika, że żołnierska kwatera poległych w I wojnie światowej miała ok. 50 m. długości a obecnie   mieści się na 18 metrach[16]. W starej części cmentarza, przy głównej alei, można jeszcze zobaczyć, metalowe, najczęściej żeliwne ogrodzenia grobów rodzinnych. Powstawały one na przełomie XIX i XX wieku. Produkowane przez miejscowych giserów i kowali. Część z tych ogrodzeń w latach 1980-1990 została przeniesiona na teren przy ewangelickim kościele Zbawiciela. Stało się tak za przyczyną powtarzających się kradzieży dokonywanych przez zbieraczy złomu. Obecnie niektóre z nich są poddawane renowacji i będą ponownie montowane przy odnawianych zabytkowych grobach. Na terenie cmentarza rośnie kilkadziesiąt starych lip, dębów i kasztanowców, godnych miana pomników przyrody. W roku 1991 naliczono 52 lipy, których pnie były o obwodzie większym jak 70 cm. Dębów było 17 o średnicy pnia od 50 do 100 cm.[17] Szkoda, że żadne z tych drzew nie wpisano do ewidencji pomników przyrody.

Na początku 1945 r. nieomal wszyscy luteranie opuścili Tomaszów uciekając przed zbliżającą się Armią Radziecką. Na fali rewanżu za upokorzenia i zbrodnie popełnione w okresie okupacji niemieckiej, ci co pozostali   w Tomaszowie ponieśli mniej lub bardziej zasłużone kary. Mienie poniemieckie przejęte zostało przez skarb państwa. Niektóre z działań odwetowo represyjnych miały charakter bezprawny. Dotyczyło to również cmentarza ewangelickiego. Samowolnie rozebrano część muru od strony cmentarza katolickiego. Za przyzwoleniem a może i bez przyzwolenia władz miasta, kilkanaście granitowych płyt nagrobków z cmentarza ewangelickiego użyto do budowy pomnika „Wdzięczności Armii Radzieckiej”, który w 1945 r. stanął na Pl. Kościuszki. W tym czasie wiele grobów zostało ograbionych bądź zniszczonych.

W roku 1958 wolna od grobów część cmentarza ewangelickiego o powierzchni 0,5 ha, która przylegała do ul. Cegielnianej została odstąpiona dla parafii katolickiej na powiększenie cmentarza[18]. Po pomniejszeniu cmentarz ewangelicki w roku 1958 miał powierzchnię 3,56 ha z czego jedynie 40% było zajęte pod groby ewangelików. W tym też roku tomaszowska parafia ewangelicka liczyła 280 wiernych[19]. Obecnie parafia ewangelicka liczy kilkadziesiąt osób. Niewielka społeczność nie jest w stanie podołać utrzymaniu w należytym stanie starych nagrobków ani też pielęgnacji drzewostanu czy odbudowie ogrodzenia.

PRZYPISY : [1] APPTOTM, Akta PMRN w Tomaszowie Mazowiecki, „Grobownictwo 1947-1958”, sygn. I/1643. Pismo proboszcza tomaszowskiej parafii ewangelickiej księdza dra. W. Gasparego z 16.06.1953 r. kierowane do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Tomaszowie Mazowieckim, zawierające opis stanu cmentarza ewangelickiego. Taka sama data pojawia się w aktach sprawy Ns-405/57 o zasiedzenie terenu cmentarza ewangelickiego jaka w latach 1957-1958 toczyła się przed Sądem Powiatowym Wydział Zamiejscowy w Tomaszowie Mazowieckim; [2]tamże; [3] Historia Tomaszowa Mazowieckiego w źródłach archiwalnych, praca zbiorowa pod redakcją M. Hubki, Ordaka i A. Wróbla, str. 14; [4] APPTOTM, Akta Miasta Tomaszowa Mazowieckiego, zespół & grupa I, sygn. 850, Akta kasy miejskiej miasta Tomaszowa względem urządzenia i zatwierdzenia parafii ewangelickiej, karta 1- 4; [5] Pastor Leon May, „Monografia gminy ewangelicko-augsburskiej miasta Tomaszowa” zamieszczona w opracowaniu Stanisława Narewskiego „Tomaszów bohaterowi narodowemu” wydanej w roku 1918 z okazji obchodów kościuszkowskich w Tomaszowie Mazowieckim; [6] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, sygn. 478, Akta notariusza S. Sierzputowskiego z 1829 r.; [7] Monografia gminy ewangelicko augsburskiej miasta Tomaszowa, patrz przypis 64; [8] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa zespół 7, gr. I, sygn. sygn. 249 - na stronie 600 w „Aktach Kasy Miejskiej względem dozoru kościoła ewangelickiego za lata 1830-1850” znajduje się zapis wydatków na utrzymanie cmentarza parafialnego i jego ogrodzenia; [9] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół 7 gr. I, sygn. 88, Inwentarz własności nieruchomych miejskich w Tomaszowie, sporządzony w roku 1866, III cz. spis placów miejskich, poz. 45, karta 928; [10] APPTOTM, Zbiór kartograficzny, „Plan dóbr Obrębu Starzyce”, sygn. 690; [11] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół 7 gr. I, sygn. 88, Spis placów publicznych i ulic w Tomaszowie w roku 1866, karta. 924, poz. 36. Była to ta sama droga co do co cmentarza katolickiego. Obecnie jest to ul. Cmentarna; [12] Karta ewidencyjna nagrobka Ch.C. i M. Strumpf stanowiąca załącznik do karty cmentarza ewangelicko augsburskiego w Tomaszowie Mazowieckim – część I, prowadzonej przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim, teczka sygn. 211; [13] tamże, 2 strona karty ewidencyjnej cmentarza ewangelicko augsburskiego; [14] APPTOTM, Akta PMMN w Tomaszowie Mazowieckim, sygnatura I/1642, teczka „Gobownictwo” - zestawienie Miejskiego Komitetu Opieki nad Grobami Bojowników o Wolność w Tomaszowie Mazowieckim, podpisane przez inż. J. Miłoradowicza, kierowane do Rejonowej Komendy Uzupełnięń Łódź Powiat z dnia 28 lutego 1958 r.; [15] APPTOTM, Akta miasta Tomaszowa Mazowieckiego, gr. III, sygn. 591; [16] Delegatura Urzędu Ochrony Zabytków w Piotrkowie Trybunalskim, Cz. II - cmentarz ewangelicko augsburski, karta cmentarza, kwatera żołnierzy poległych w 1914 -1915 r.; [17] Karta cmentarza ewangelicko augsburskiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim, część I, sygn. 211; [18] APPTOTM, Akta PMRN, sygn. I/1643 teczka pod nazwą „Grobownictwo”, akta sprawy sądowej NS-405/57 toczącej się przed Sądem Powiatowym w Brzezinach Wydział Zamiejscowy w Tomaszowie Maz.; [19] Tamże, zbiorcze dane PMRN w Tomaszowie z 11 lutego 1959 r. w uzasadnieniu wniosku kierowanego do WRN w Łodzi w sprawie uzyskania zgody na utworzenie w Tomaszowie Mazowieckim cmentarza komunalnego.