TOMASZOWIANIE, KTÓRZY WYWALCZYLI WOLNOŚĆ W 1918 R.
Pierwszym oddziałem Wojska Polskiego powstałym po I wojnie światowej w Tomaszowie Mazowieckim była ochotnicza kompania Polskiej Organizacji Wojskowej, utworzona i dowodzona przez byłego legionistę plut. Romana Tuchowskiego. Jej trzon tworzyli byli legioniści J. Piłsudskiego. Właśnie ten oddział przy udziale skautów i milicji robotniczej w dniu 12 listopada 1918 r. rozbroił niemiecką kompanię Landsturumu Rybnickiego kwaterującą w koszarach na ówczesnej ulicy Pilicznej. Następnie pod zbrojną eskortą wyprowadzono Prusaków z koszar, najpierw na stację kolejową i dalej pod konwojem do Koluszek. Tam jeńców przejęły oddziały Dowborczyków. Poza wymienionym plut. Romanem Tuchowskim (wówczas kapralem) należy pamiętać o dużej grupie byłych legionistów i peowiaków z tego pierwszego oddziału Wojska Polskiego. Byli wśród nich Stanisław Lejka, Stanisław Zwojszczyk, Jan Goździk, Antoni Woźnica, Władysław Nagórski, Franciszek Ożarski, Artur Lamecki, Jan Polak, Stefan Szymczak, Stanisław Pakulski, Henryk Piotrowski, Teodor Mączka, Bieniek. Zanim jednak nadszedł ten dzień tomaszowscy peowiacy i skauci musieli przejść długą i okupioną ofiarami drogę do wolności.
25 lub 26 sierpnia 1914 r. wrócił z Krakowa do Tomaszowa Jan Jagmin Sadowski, twórca tomaszowskiego skautingu. Wówczas już oficer Polskich Drużyn Strzeleckich. Zorganizował kilkunastoosobową grupę ochotników, swych byłych kolegów skautów i rozpoczął szkolenie wojskowe. Był to konspiracyjny kurs podoficerski obejmujący wiadomości z zakresu organizacji armii, regulaminów służby wewnętrznej i zewnętrznej, naukę o broni, ćwiczenia z bronią itp. W połowie października 1914 r. korzystając z zajęcia miasta przez wojska niemieckie, ta przeszkolona wstępnie 14 lub 16 osobowa grupa pod przywództwem przyszłego generała, Jana Jagmina Sadowskiego wymaszerowała do pobliskiego Piotrkowa aby tam wstąpić do legionów Piłsudskiego. Byli to pierwsi Tomaszowianie, którzy uzupełnili szeregi I Brygady LP. Wśród nich byli między innymi Jan Szuster, Władysław Domaradzki, Paweł Nowak, Stanisław Lejka, Stanisław Dąbrowski, Władysław Błaszczyk.
Zbiórka przed tym pamiętnym wymarszem miała miejsce na skrzyżowaniu ul. Kaliskiej, Farnej i Pobożnej (obecnie skrzyżowanie ul. marsz. Piłsudskiego i Legionów). Na pamiątkę tego wydarzenia w roku 1924, w X rocznicę powołania Legionów Polskich wzniesiono pomnik poległym Legionistom J. Piłsudskiego. Początkowo pomnik stanął w miejscu obecnego Skweru Niepodległości a po wybudowaniu gmachu Magistratu w 1927 r. przeniesiono go na skraj ówczesnej ul. Kaliskiej. Wtedy to zmieniono nazwy ulic; Kaliskiej na marsz. Józefa Piłsudskiego a ulic Farnej i Pobożnej na ul. Legionów.
W legionach J. Piłsudskiego poza wymienioną grupą tomaszowskich strzelców walczyło ponad 100 żołnierzy ochotników wywodzących się z naszego miasta i jego okolic. Mówi o tym raport emisariuszy Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego autorstwa J. Skrzyńskiego i S. Stoki z inspekcji Punktu Werbunkowego LP w Tomaszowie, kierowany do Departamentu NKN w Krakowie z 16 lutego 1915 r. „…ogółem w Tomaszowie Mazowieckim łącznie z werbunkiem POW jesienią 1914 r. zgłosiło się do Legionów Polskich do maja 1915 r. 100 ochotników z czego 28 zwerbowano od lutego do 14 V 1915 r.” Również po tym terminie wskazanym powyższym raportem, do Legionów wstąpiło jeszcze kilkudziesięciu ochotników pochodzących z naszego miasta. Z dotychczasowych ustaleń wynika, że w Legionach Polskich Józefa Piłsudskiego walczyli wywodzący się z Tomaszowa : Adamski Karol, Borusławski Bolesław, Banaszczak Józef, Błaszczyk Władysław, Cukier Stanisław – poległ 1916 r., Cukier Feliks – poległ w bitwie pod Stawygroszem w kwietniu 1916 r., Cygański Władysław, Głogowski Adam, Gogolewski Stefan, Goździk Jan, Derda Feliks – poległ 1916 r., Dziedzik Leon, Dziedziński Jan, Dremlik Władysław, Domaradzki Władysław- poległ, Dąbrowski Stanisław – poległ, Frycholc Teodor, Guterman Roman, Hirsz Klemens – poległ w bitwie Warszawskiej 16 sierpnia 1920 r., Kiełkiewicz Jan, Korczyński, Kręczarski Artur, Artur Lamecki – jako kpt. KOP zamordowany w Katyniu, Latos Henryk, Lejka Stanisław, Łaski Wacław, Majda Aleksander, Mączka Jan – poległ pod Krzywopłotami w 1915 r., Mączka Leonard – poległ w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r., Mączka Todor – poległ w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r., Mendla Karol, Mirowski Stefan, Nowak Paweł – poległ w bitwie pod Krzywopłotami 1914 r.,Ostalski Jakub – poległ w bitwie pod Kostiuchnówką w lipcu 1916 r., Opałko Marian – zmarł z odniesionych ran 1922 r., Papierski Florian – poległ, Polak Władysław, Polak Konstanty – poległ, Piekarski Piotr, Piętek Bolesław – poległ, Ptaszyński Wacław, Papierski Bolesław, Spała Stefan, Sadowski Jan, Sulmann Władysław, Suzin Kazimierz – zmarł z odniesionych ran 16 czerwca 1915 r., Szadkowski Jan – poległ, Sztajman Maurycy – poległ w bitwie pod Kostiuchówka 1 lipca 1916 r., Szuster Jan, Szymczak Stefan – poległ w bitwie pod Michałowicami 1 lipca 1920 r., Turczynowicz Wacław, Tuchowski Roman, Walczyński Ignac, Wodziński Karol, Wojtasik Stefan, Witkowski Józef, Sęk Ignac, Skarliński, Opala Adolf, Urbaś Józef,Zientek Henryk, Zwojszczyk Stanisław ( jako kpt. KOP zamordowany w Katyniu), Zylber Zdzisław.
Jan Woicki
DROGA DO WOLNOŚCI JANA POLAKA
Jan Polak urodził się 3 września 1899 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Jego rodzicami byli Wincenty i Antonina z Malczyków. Jako kilkunastoletni chłopiec został członkiem Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oddział w Tomaszowie Mazowieckim, które wówczas zajmowało się popularyzowaniem wśród tutejszej młodzieży sportu pod hasłem „w zdrowym ciele zdrowy duch”[1] oraz szerzeniem oświaty i budzeniem ducha narodowo obywatelskiego.
Jan Polak w gronie kolegów z tomaszowskiej grupy PTG „Sokół”. Fot. z zbiorów rodzinnych Jana Woickiego.
Przed I Wojną Światową, najprawdopodobniej w 1912 r. wstąpił do wówczas tajnej drużyny tomaszowskich skautów[2], która oficjalnie funkcjonowała jako „Kółko Gimnastyczne”. Tylko nieliczni wtajemniczeni wiedzieli, że „Kółko Gimnastyczne” jest zalążkiem konspiracyjnego skautingu[3]. Według Antoniego Woskowskiego tomaszowska organizacja skautowa była jednocześnie organizacją „niepodległościowo wojskową” i działała od 1913 r. pod kierownictwem Jana Szustera. Jan Polak jest wymieniany jako jeden z członków tej organizacji[4].
Na zdjęciu pierwsza tomaszowska drużyna skautów razem z Janem Sadowskim , Eugeniuszem Lessnerem i Janem Polakiem, który siedzi jako drugi od prawej. Fotografia ze zbiorów rodzinnych autora.
Nie jest pewne od kiedy, ale z całą pewnością już w 1917 r. Jan Polak należał do tomaszowskiego obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej[5]. W ramach P.O.W. 12 listopada 1918 r. brał udział w rozbrajaniu niemieckiego garnizonu w Tomaszowie. Od 13 listopada 1918 r. wszedł w skład tomaszowskiej kompani wojskowej sformowanej z peowiaków, harcerzy i ochotników, której dowódcą został Stanisław Lejka. Tak więc władze wojskowe uznały, że Jan Polak wstąpił do Wojska Polskiego 12 listopada 1918 r. jako, że tomaszowski oddział P.O.W. został w grudniu 1918 r. wcielony jako XI kompania do 3 batalionu 28. pułku Strzelców Kaniowskich[6]. 11 stycznia 1919 r. wraz z całą XI kompania wyjechał z Tomaszowa do Łodzi a stamtąd 26 stycznia 1919 r. na front czeski. W ramach 28. p. Strzelców Kaniowskich już 30 stycznia 1919 r. brał udział w walkach o granice Rzeczypospolitej pod Cieszynem. Od 7 marca 1919 r. na froncie Pruskim, gdzie walczył pod Wołczuchami i 16.03.1919 r. brał udział w bitwie pod Dąbrówką. Następnie na Litwie i Ukrainie w czasie oblężenia Sądowej – Wiśni pełniąc służbę jako łącznik przy 3.baonie. Tam też został kontuzjowany i 16.05.1919 r. odesłany do szpitala w Przemyślu[7]. Nie udało się ustalić dalszego przebiegu służby w Wojsku Polskim.
Po roku 1920 Jan Polak rozpoczyna pracę z Tomaszowskiej Fabryce Sztucznego Jedwabiu, gdzie jest aktywnym działaczem związku zawodowego „Zjednoczenie Zawodowe Praca”. W maju 1933 r. po wybuchu strajku w TFSJ brał w nim czynny udział. Był w składzie delegacji strajkujących, którzy 21 maja 1933r. spotkali się z Prezydentem Ignacym Mościckim w Spale. W dniach od 2 do 5 czerwca 1933 r. uczestniczył w konferencji w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, gdzie została zawarta umowa o przyjęciu postulatów i żądań strajkujących pracowników zakładu TFSJ[8].
Od 1934 r. do wybuchu wojny w 1939 r. był Radnym Miasta z ramienia Bloku Gospodarczego-Demokratycznego[9] (dokumenty w Archiwum Tomaszowa Maz.). W 1934 r. brał udział w komisji wyborczej w II okręgu (Przewodniczącym był Feliks Bielasiak, członkiem był Jan Polak). Przykładem aktywności jako radnego jest jego aktywne uczestnictwo w sesji Rady Miasta 11.03.1936 r., na której był uchwalany budżet na lata 1936/37 (p. 6) oraz sprawa zużycia krat z ogrodzenia po cerkiewnego (p. 8). Z notki prasowej wynikało, że „wg informacji Zarządu Miasta postanowiono zużyć na częściowe ogrodzenie szpitala miejskiego oraz szkoły powszechnej nr 3 w Starzycach ogrodzenie rozebranej cerkwi. Na taką propozycję sprzeciwił się radny Jan Polak z Bloku Gospodarczego z propozycją, żeby kraty z ogrodzenia innego wyznania poświęcone, jednakże chwale Bożej winny zostać zużyte na ogrodzenie kościoła Św. Michała przy ulicy Spalskiej stosownie do złożonego w tej sprawie podania przez proboszcza parafii. Po głosowaniu wniosek o przekazanie ogrodzenia kościoła Św. Michała został zatwierdzony”[10].
Po wybuchu II Wojnie Światowej w 1939 r. brał w niej czynny udział. Na początku września 1939 r. pełnił służbę w 41 Baonie Wartowniczym w Łodzi następnie walczył w obronie Warszawy i Modlina. Po kapitulacji Warszawy został jeńcem wojennym, ale w październiku 1939 zwolniony i powrócił do Tomaszowa Maz. Ponownie podjął pracę w Fabryce Sztucznego Jedwabiu. W październiku 1939 oskarżony o przygotowywanie demonstracji na 11 listopada[11].
W roku 1945 organizował służbę ochrony zakładu. W latach od 1945 do 1950 był V-ce Przewodniczącym Rady Zakładowej[12] i Przewodniczącym Komisji Współzawodnictwa. Zorganizował w zakładzie Kasę Zapomogowo-Pożyczkową. W roku 1950 r. ukończył kurs mistrzowski uzyskując tytuł „Mistrza Przemysłu Fabrycznego w zawodzie chemicznym włókna sztuczne”[13]. W ZWCH „Wistom” przepracował ponad 40 l.[14]
Jan Polak zmarł 18 sierpnia 1967 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Pochowany na miejscowym cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej. Był odznaczony Medalem Niepodległości, Brązowym i Srebrnym Krzyżem Zasługi oraz Odznakę XV-lecia Związków Zawodowych.
Wspomnienie pośmiertne Jana Polaka został zamieszczone w Biuletynie Informacyjnym nr 9 z 1967 r. (pismo Samorządu Robotniczego przy Tomaszowskich Zakładach Włókien Sztucznych).
Prawdopodobnie przedstawiciele Zarządu Związków Zawodowych w Tomaszowskiej Fabryce Sztucznego Jedwabiu (zdjęcie z końca lat 30 XX wieku). Jan Polak w pierwszym rzędzie po środku. Zbiory autora.
Legitymacja z 1939 r. st. strzelca Jana Polaka z batalionu wartowniczego w Łodzi upoważniająca do przejazdów na trasie Tomaszów Maz. – Łódź. Zbiory autora.
Legitymacja byłego jeńca wojennego na powrót do miejsca zamieszkania wydana przez Komendanta 8-ej Armii niemieckiej.
Przypisy : [1] Przyp. autora. Tomaszowski „Sokół” w latach międzywojennych miał siedzibę przy ul. św. Antoniego 6 a następnie przy ul. Jeziornej 20. Stowarzyszenie propagowało ćwiczenia gimnastyczne, uprawianie turystyki i rekreacji, ale też szerzyło wśród swych członków oświatę narodową i budziło ducha obywatelskiego. Zdelegalizowany przez komunistów, po II wojnie światowej i zakazane w okresie Polskiej Ludowej. W wolnej Polsce po upadku komunizmu zaczęły powstawać pierwsze gniazda reaktywowanego Sokoła. [2] Przyp. autora. Skauting był ruchem społecznym i pedagogicznym, został zapoczątkowany na przełomie XIX i XX w. w Anglii przez Roberta Baden-Powella a przez Ernesta Thompson Setona w USA. Ruch skautowy działał jako dobrowolny apolityczny ruch wychowawczy dla młodzieży, otwarty dla wszystkich, bez względu na pochodzenie, rasę czy wyznanie. Podstawowe prawa i wierzenia skautingu były: „obowiązek wobec Boga, obowiązek wobec bliźnich, obowiązek wobec samego siebie”. [3] A. Woskowski Harcerstwo w Tomaszowie Mazowieckim w l. 1911-1918 - str.12, wyd. TPM w Tomaszowie Maz. Tomaszów 1987. [4] Tamże str.19 [5] Jan Polak był członkiem Związku Peowiaków , Legitymacja nr 749 wydana 23 października 1936 r. oraz potwierdza wcześniejszą przynależność do P.O.W. zaświadczenie Wojskowego Biura Historycznego nr 276-65/XI 13948 z dnia 14 września 1936 r. [6] Dz. cyt. Harcerstwo w Tomaszowie … str. 105. [7] Informacja Centralnego Archiwum Wojskowego w posiadaniu autora. [8] Opis strajku maj-czerwiec 1933 w TFSJ i kopia umowy z podpisanej w MPiOS w posiadaniu autora. [9] Wyniki wyborów Głos Poranny z 10IX 1935 r. [10] Notatka prasowa pt. „Budżet miasta Tomaszowa uchwalony.” w Kronice Tomaszowa, bdb. [11] AP w Łodzi, Prokuratura przy Sądzie Specjalnym w Piotrkowie, t.168 i APTM MRN i ZMTM sygn. 141c karta 2342 [12] 60 lat Zakładów Włókien Sztucznych Wistom str.90 wyd. Łódzkie, Łódź 1971,Jan Polak był zastępcą Przewodniczącego Rady Załogowej od 24 I 1945r. [13] Świadectwo i dyplomy ukończenia kursu w posiadaniu autora. [14] 60 lat Zakładów Włókien Sztucznych Wistom - jubilaci 40-letniej pracy, str.149, wyd. Łódzkie, Łódź 1971.
DROGA DO WOLNOŚCI JANA ANDRZEJA SADOWSKIEGO
Jan Andrzej Jagmin Sadowski. Pierwsza fot. z 1915 r., w mundurze legionowym, druga fot.w mundurze generała WP z marca roku 1939.( Pierwodruk Ilustrowana Kronika L.P. wyd. 1936 nakł. Głównej Księgarni Wojskowej oraz Wikipedia edycja 15 VIII 2018 r.
Jan Andrzej Sadowski urodził się 24 VI 1895 r. w Grójcu. Właściwe nazwisko rodowe to Sadłowski. Od 1905 r. mieszkał w Tomaszowie przy ówczesnej ul. Pilicznej i pozostawał pod opieka swego stryja Kazimierza Sadłowskiego, nauczyciela, animatora społeczno kulturalnego. Będąc uczniem 7 klasowej miejscowej Szkoły Handlowe w roku szkolnym 1911-1912 zorganizował wraz z najbliższymi kolegami szkolne kółko gimnastyczne. Pod jego szyldem powadził tajna pracę niepodległościowo-wojskowa. Na jesieni 1911 r. kółko gimnastyczne zlikwidowano a w jego miejsce J. Sadłowski utworzył konspiracyjny skauting. Od 1912 r. był jednocześnie komendantem tomaszowskiego skautingu i Polskiej Drużyny Strzeleckiej używając pseudonimu „Jagmin”. Po zdaniu matury jesienią tego roku wyjechał na studia politechniczne we Lwowie. Tam działał aktywnie w ruchu strzeleckim i przed rokiem 1914 ukończył kurs oficerski. W sierpniu 1914 r. wrócił do Tomaszowa, objął komendę nad miejscowa organizacją PDS, zorganizował kurs podoficerski dla kilkunastu strzelców. Z przeszkolonymi w tym kursie strzelcami wstąpił w szeregi Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. W latach 1914 -1917 walczył wraz z I Brygadą LP na froncie z Rosjanami. Po kryzysie przysięgowym służył w Polskiej Sile Zbrojnej ( PW), a od listopada 1918 r. w Wojsku Polskim, kierownik klasy podchorążych w Komorowie. W roku 1919 skierowany na wyższy kurs dowódczy w francuskiej szkole wojennej E.S.de G, która kończy w 1921 r. Bierze udział w wojnie bolszewickiej jako szef sztabu 3 DPL. Od 1923 r. mjr S.G. WP. Był m. innymi zastępcą dowódcy 11. pp, dowódca 15.pp w Dęblinie, szefem Oddziału I Sztabu Generalnego, od 1931 r. dowódca piechoty dywizyjnej 23 DP a następnie dowódca tejże dywizji i „obszaru warownego Śląsk” i Grupy Operacyjnej „Śląsk”. Od marca 1939 r. generał brygady WP. W wojnie obronnej 1939 r. dowodził grupą operacyjna „Jagmin”. Od października 1939 r. do kwietnia 1945 r. więziony w obozie jenieckim Murnau w Bawarii. Po 1945 r. na krótko w WP a następnie pracownik kombinatu budowlanego na Śląsku. W proteście przeciw odznaczeniu przez władze PRL radzieckiego przywódcy Leonida Breżniewa Orderem Virtuti Militari I klasy zorganizował w 1976 uroczystość złożenia na Jasnej Górze orderów Virtuti Militari przez żyjących jeszcze przedwojennych dowódców wojskowych.
Kawaler srebrnego i złotego Krzyża Orderu Virtuti Militari, Krzyża Niepodległości, czterokrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Orderem Legii Honorowej i innymi odznaczeniami.
Zmarł 5 X 1977 r., pochowany w grobie rodzinnym na Brudnie w Warszawie.
Oprac. MF oparciu o: Antoni Woskowski Harcerstwo w Tomaszowie Mazowieckim w latach 1911-1918, wyd. TPM, Tomaszów Maz. 1987, s.109-111; Józef Kuropieska Wspomnienia oficera sztabu 1934-1939 wyd. KAW, Kraków 1984, s. 366-370; T. Kawka TadeuszT., Leksykon I Liceum Ogólnokształcącego im. Jarosława Dąbrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim 1902-1998. Sławni absolwenci, nauczyciele i rodzice uczniów szkoły, Tomaszów Mazowiecki, 1998, s. 113-114.
DROGA DO WOLNOŚCI JANA KAJETANA SZUSTERA
Jan Kajetan Szuster ( 1895 -1948), skaut, legionista, oficer WP. Urodzony 8 VI 1895 r. w Rawie Mazowieckiej w wielodzietnej rodzinie urzędniczej jako najmłodsze dziecko Mikołaja i Marii z Koźmińskich. Był najmłodszym z jedenaściorga rodzeństwa. Ojciec Mikołaj Szuster pracował jako urzędnik sądowy. Rodzina mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim (wówczas Rawskim) przy ul. św. Antoniego 19. Uczęszczał do Szkoły Handlowej Stowarzyszenia Kupców przy ul. Pilicznej 22.
Jan Kajetan Szuster w mundurze majora artylerii WP jako dowódca II dywizjonu 4. pac stacjonującego od jesieni 1935 r. w Tomaszowie Mazowieckim.
W roku 1911 wspólnie z Janem Andrzejem Sadowskim był współzałożycielem pierwszej tomaszowskiej drużyny skautowskiej. Na początku 1912 r. rozpoczął organizowanie pracy skautowskiej wśród młodzieży robotniczej. W lipcu i sierpniu 1912 roku uczestniczył w kursie zastępowych. Kurs traktowany był jako tajne przeszkolenie podoficerskie Polskiej Drużyny Strzeleckiej. Od września 1912 r. do sierpnia 1914 r. (po wyjeździe Jana Sadowskiego na studia do Lwowa), kierował tomaszowską organizacją skautowską i „niepodległościowo-wojskową” rozwijając ją o kilka nowych zastępów. Od sierpnia do października 1914 r. uczestniczył w tajnym kursie podoficerskim prowadzonym przez Jana Sadowskiego, wówczas oficera Polskich Drużyn Strzeleckich. W połowie października wraz z grupą innych tomaszowskich skautów wyruszył do Piotrkowa celem wstąpienia do Legionów Polskich. W Piotrkowie trafił do tworzonego przez majora Albina Satyr – Fleszera batalionu strzelców. Po miesięcznym przeszkoleniu skierowany do I Brygady Legionów, która w tym czasie przebywała w rejonie Zawiercia. Został wcielony do II dywizjonu kapitana Edmunda Knol-Kownackiego w 1. pułku artylerii polowej majora Otokara Brzozy-Brzeziny. Brał udział w bitwie pod Krzywopłotami, walkach nad Nidą, bitwie pod Jastkowem a następnie w walkach pod Kowlem. Uczestniczył w bitwie pod Kostjuchnówką ( 4-7 VII 1916 r.) W połowie roku 1917 ukończył kurs podchorążych. Po tzw. kryzysie przysięgowym” internowany od 12 lipca 1917 r. w obozie dla szeregowców w Szczypiornie. Po roku uwolniony i jako szeregowiec wcielony do oddziałów Polnische Wermacht. W sierpniu roku 1918 wstępuje do 1. pułku artylerii polowej legionów, który stacjonuje w Garwolinie. Zostaje adiutantem dowódcy I dywizjonu, którym dowodzi kpt. Mirosław Brodziński. Na koniec 1918 r. Jan Szuster zostaje awansowany na podporucznika. W wojnie polsko- bolszewickiej walczy w 3.pal w składzie 3. DP pod Wilnem, Parfinowem, Berezyną.i Pyszną. Od maja 1920 r. jako dowódca baterii walczy na odcinku ukraińskim w rejonie Żytomierza. Za męstwo w boju dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. W końcowej fazie wojny roku 1920 walcząc pod Święcanami i Dynemburgiem na Łotwie, po raz trzeci zostaje odznaczony Krzyżem Walecznych. Otrzymuje również awans na stopień porucznika artylerii.
W okresie pokojowym od 1922 do 1925 r. pełni służbę w Centrum Wyszkolenia Artylerii w Toruniu. Zostaje dowódcą baterii szkolnej w tamtejszej Szkole Podoficerskiej. W trakcie służby w CWA zostaje w 1924 r. awansowany do stopnia kapitana. Od 1925 r. w 21. pal w Bielsku a następnie w 3 pal w Zamościu. W 1930 r. przeniesiony do bielskiego 21. pal 21 DPG gdzie obejmuje dowództwo dywizjonu. Tam w roku 1931 zostaje odznaczony Krzyżem Niepodległości a w roku następnym awansuje na majora. W roku 1936 przeniesiony na dowódcę II dywizjonu 4. pac, który stacjonuje w nowych koszarach przy końcu ulicy Marszałka Piłsudskiego w Tomaszowie Mazowieckim. Od 4 X 1937r. wraz z rodziną na stałe przenosi się do Tomaszowa Mazowieckiego. Zamieszkuje początkowo przy ul. św. Antoniego19 a od 12 XI 1938 r. w niewielkim domku o charakterze willowym przy ul. Antoniego 54. Będąc dowódcą II dywizjonu 4. pac jako najstarszy stopniem oficer, pełni funkcję dowódcy tomaszowskiego garnizonu. W roku 1938 otrzymuje awans na podpułkownika.
W kampanii wrześniowej 1939 r. w ramach 30. DP dowodzi II dywizjonem 4. pac oraz podporządkowanym mu 30. dywizjonem artylerii lekkiej. W dniu 2 września skutecznie broni węzła drogowego na południe od Bełchatowa. Ogniem II dyonu odpiera niemieckie kolumny nacierające od strony Szczercowa. Od 4 września pozostaje wraz z artylerią 30 DP w działaniach odwrotowych. Przebijając się z okrążenia w dniu 10 września, wracając ze sztabu dowództwa 30 DP wraz z towarzyszącym mu por. Mirowskim natrafił na niemiecki patrol i wywiązała się walka. Został ciężko ranny i trafił do niewoli. Po wyleczeniu przebywał w oflagach; IIA Prenzlau, II E Neubrandenburg, II D Gross Born. Podczas ewakuacji do kolejnego obozu w Sanbostel, 29 kwietnia 1945 r. wyzwolony przez wojska brytyjskie. Od maja 1945 r. w PSZ przydzielony do dywizji gen. Maczka. Powierzono mu zorganizowanie obozu zbiorczego w Oberlangen przy granicy holenderskiej. W tym czasie doznał gwałtownego pogorszenia stanu zdrowia i trafił do szpitala a później na rekonwalescencję we Francji.
Do kraju powrócił w kwietniu 1946 r. Do 31 I 1947 r. zameldowany w Tomaszowie Mazowieckim a następnie zamieszkał w Bielsku i tam podjął pracę w przemyśle włókienniczym. Ponownie pogorszył się stan jego zdrowia. Zmarł 8 października 1948 r. w Krakowie i został pochowany na cmentarzy Rakowickim ( kwatera XXII A wsch. rząd VI grób 3)
Opracował MF.
Bibliografia: Antoni Woskowski, Harcerstwo w Tomaszowie Mazowieckim w latach 1911-1918, wyd. Towarzystwo Przyjaciół Muzeum, Tomaszów Mazowiecki 1987. Piotr Zarzycki, 4. Pułk Artylerii Ciężkiej, wyd. Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 1999. Andrzej Szuster, Wspomnienia o Ojcu, maszynopis w posiadaniu Jana Pampucha. Archiwalia AP w Tomaszowie Mazowieckim – zespół 7 gr. III sygn.3138, akta miasta Tomaszowa Mazowieckiego.
DROGA DO WOLNOŚCI MIECZYSŁAWA ZYLBERA
Mieczysław Zylber urodził się 30 VII 1896 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Jego ojciec Icek (Izydor) Zylber był fabrykantem sukna i mieszkał przy ówczesnej ul. Kaliskiej 15/17 ( obecnie Al. Marszałka Józefa Piłsudskiego). Uczęszczał do miejscowej 7 klasowej Szkoły Handlowej przy ul. Pilicznej (obecnie ul. Prezydenta Ignacego Mościckiego). Od roku 1910 należał do tajnego skautingu, którego był współzałożycielem. Po zdaniu matury w 1913 r. rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej. W sierpniu 1914 r. wstąpił do Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. Służył w 1. Pułku artylerii, z którym przeszedł cały legionowy szlak bojowy. Po kryzysie przysięgowym internowany w Szczypiornie. W listopadzie 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego. Od 1 maja 1920 r. porucznik artylerii. W wojnie bolszewickiej był dowódcą działonu i baterii w 2. pułku artylerii lekkiej. W 1920 r. ranny, za waleczność dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych.
Po zakończeniu wojny ukończył kursy dowódców baterii i dywizjonów w Toruniu a następnie Wyższą Szkołę Wojenną w Warszawie. Służył w 15 pap w Bydgoszczy. Przeniesiony ok. 1927 do 3 kompanii artylerii pieszej przy 3. pac w Wilnie. Awansowany do stopnia kpt. sł. st. art. 1 I 1928. Następnie przeniesiony w 1931 do 1. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej w Warszawie na stanowisko dowódcy baterii. W latach 1933-1935 był dowódcą baterii szkolnej na kursach specjalizujących dla szeregowych z cenzusem w Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej w Warszawie. Awansowany do stopnia majora 1 stycznia 1935. W latach 1935-1939 d-ca 7. daplot w Poznaniu. W wojnie obronnej 1939 dowodził 103. dywizjonem artylerii przeciwlotniczej biorąc udział w obronie Warszawy. Podczas walk lekko ranny. Od 19 IX 1939 r. w niewoli niemieckiej. Przebywał w oflagach: XB, XA, IVC, i VIB.
W 1945 r. powrócił do czynnej służby wojskowej. Był dowódcą 88. pułku artylerii przeciwlotniczej, dowódca artylerii dywizyjnej, szefem OPL i inspektorem OPL. Od grudnia 1945 r. podpułkownik artylerii a od lipca 1947 r. pułkownik. W ramach Sztabu Obrony Przeciwlotniczej Polski kierował opracowaniem planu OPL kraju. W roku 1951 aresztowany i fałszywie oskarżony, zdegradowany do szeregowca. W 1956 r. zrehabilitowany i przywrócono mu stopień pułkownika jednak odszedł z wojska. Pracował w zarządzie aptek warszawskich. Zmarł w wieku 71 l. 19 VI 1967 r., pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Warszawie.
Był m. innymi odznaczony Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości, medalem Polska Swemu Obrońcy, Złotym Krzyżem Zasługi.
Oprac. MF. w oparciu o biogram autorstwa Jerzego Wojniłowicza zamieszczony w Tomaszowskim Słowniku Biograficznym, zeszyt 4 s.29 oraz Krzysztof T. Witczak Słownik biograficzny Żydów Tomaszowskich s.272-273, Wojskowe Teki Archiwalne t.3 cz. 3 Relacje, poz.93 (Relacja M.Z. Elbląg 1946).
DROGA DO WOLNOŚCI ROMANA TUCHOWSKIEGO
Roman Tuchowski urodził się 9 sierpnia 1896 r. w pod tomaszowskich Starzycach. Jego rodzicami byli Stanisław i Zofia z Cicheckich, robotnicy Starzyckiej Fabryki Sukna Z. Bornsztajna. W dzieciństwie ukończył czteroklasowa szkołę powszechną w Komorowie. Mając 14 lat rozpoczął pracę w fabryce Z. Bornsztajna. Na początku roku 1912 został członkiem tajnej robotniczej drużyny skautów im. T. Kościuszki prowadzonej przez Władysława Domaradzkiego i Stanisława Lejkę. W sierpniu 1912 r. został zaprzysiężony przez Jana Sadowskiego jako członek organizacji niepodległościowo wojskowej – Polskiej Drużyny Strzeleckiej pod ps. Moryc. Przy pomocy kolegów skautów – gimnazjalistów uczył się dalej przyswajając sobie program trzech klas czteroletniej rosyjskiej szkoły średniej. W kwietniu 1915 r. wstąpił ochotniczo do I Brygady Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. Służył jako strzelec w 6. pułku piechoty. Biorąc udział w bitwie z Rosjanami pod Jastkowem został ranny. Leczył się w lazarecie, najpierw w Krakowie a następnie w Kamieńsku k. Radomska. Po powrocie do zdrowia ponownie w szeregach 6. pp. LP., skierowany do szkoły podoficerskiej po ukończeniu której otrzymuje awans na kaprala. Po kryzysie przysięgowym internowany w Szczypiornie a następnie w PW. W październiku 1917 uzyskał zwolnienie jako jedyny żywiciel rodziny. Powrócił do Tomaszowa i włączył się w działanie łódzkiego okręgu P.O.W. Powierzono mu komendę tomaszowskiej kompani P.O.W. i jednocześnie został zastępcą dowódcy brzezińskiego obwodu P.O.W. W dniu 12 listopada 1918 r. to właśnie on dowodząc miejscowa kompanią P.O.W prowadzi akcję rozbrajania niemieckiego garnizonu w Tomaszowie. Bierze też udział w formowaniu dwóch ochotniczych kompani Wojska Polskiego. Po wcieleniu tych formacji do łódzkiego III batalionu 28. Pułku Strzelców Kaniowskich zostaje przeniesiony do 8. pułku ułanów. Otrzymuje awans na stopień plutonowego. W l. 1919-1920 w wojnie z bolszewikami walczy w składzie 7. i 11. pułku ułanów. W wojsku do 1921 r., kiedy to zostaje zdemobilizowany.
Po wojnie wraca do Tomaszowa i na krótko podejmuje pracę w Tomaszowskiej Fabryce Sztucznego Jedwabiu. Następnie zatrudnia się w Starzyckiej Fabryce Sukna Z. Bornsztajna. Czynnie uczestniczy w działalności klasowego związku zawodowego włókniarzy jako delegat fabryki, w której pracuje. W 1927 r. zakłada Niezależną Partię Chłopską, której zostaje przewodniczącym. Po rozwiązaniu tego ugrupowania zakłada w Tomaszowie kolejne o nazwie Polska Partia Socjalistyczna – Lewica. W roku 1929 reprezentuje tomaszowską organizację PPS – Lewica na I kongresie w Warszawie. W tym czasie poglądy i działania R. Tuchowskiego uległy zradykalizowaniu i zbliżeniu z Komunistyczną Partią Polski. W roku 1931 za działalność „wywrotową” aresztowany i skazany na cztery lata więzienia. Po wyjściu z więzienia utrzymywał się z dochodu jaki dawał sklepik spożywczy oficjalnie prowadzony przez żonę. W 1936 r. ponownie aresztowany na dwa tygodnie za organizację i udział w strajku włókniarzy. Po tym zdarzeniu jego działalność polityczna ustała. Nawet w 1938 za wcześniejszą pracę w skautingu, P.O.W. i służbę w Legionach Polskich został odznaczony Krzyżem Niepodległości. Jednak po interwencji osób mu nieprzychylnych, odznaczenie zostało odebrane.
W wojnie obronnej 1939 nie brał udziału. Do roku 1941 przebywał w Tomaszowie a po nieudanej próbie przedarcia się na wschód zamieszkał w Bielinach. Pracował jako robotnik leśny i robotnik w tamtejszej mleczarni. Na przełomie 1943/1944 przynależał pod ps. „Moryc” do oddziału partyzanckiego AK „Garda” w którym pełnił funkcje kwatermistrzowskie. Od maja 1944 r. zamieszkał w pow. sandomierskim a od sierpnia w Bodzentynie. Prawdopodobnie wtedy nawiązał kontakt z tamtejszą placówką AL.
20 stycznia 1945 r. wrócił do Tomaszowa, aby po kilku dniach objąć funkcję sekretarza PPR i przewodniczącego Tymczasowego Zarządu Miejskiego. Od 1948 r. w Pabianicach, później w Opocznie pełnił czołowe funkcje w aparacie partyjnym PPR i PZPR. W 1951 r. zawieszony jako członek partii i w sierpniu 1953 r. wydalony za tzw. „prawicowe odchylenia”. W 1956 r. zrehabilitowany. W 1957 r. został posłem na Sejm PRL.
Zmarł 3 lipca 1979 r., grób przy głównej alei starej części cmentarza katolickiego przy ul. Smutnej w Tomaszowie Mazowieckim.
Lazaret w Kamińsku k. Radomska w którym przebywał R. Tuchowski. ( fot. zamieszczona w Kronice Legionów Polskich wyd. nakładem GKW w 1936 r.)
Oprac. MF w oparciu o : Antoni Woskowski Harcerstwo w Tomaszowie Mazowieckim w l. 1911-1918 s.111-116; Biuletyn Informacji Publicznej IPN (APŁ KWP PZPR); B. Wachowska Tomaszów Mazowiecki - Dzieje Miasta s. 299-300, 309-310, 316-317, 509,515-517 wyd. PWN o. w Łodzi 1980; Wykład otwarty A. Wróbel z 23 IV 2015 r. wygłoszony na UJK pt. R. Tuchowski - od gorącego patrioty do zagorzałego komunisty.