TOMASZ ROMAN ADAM OSTROWSKI HERBU RAWICZ urodził się 21 grudnia 1735 roku w Ostrowie Małym k. Kocka( lubelskie). Jego rodzicami byli Piotr Wojciech Ostrowski ( 1700-1773), chorąży pomorski i Konstancja Katarzyna Stroińska ( 1710 – ? ). Rodzice nie należeli do zamożnych choć posiadali niewielki majątek ziemski na Mazowszu.
Kształcił się w lubelskim kolegium jezuitów. Dalsza edukacja sprowadzała się do samokształcenia i poznawania świata podczas podróży zagranicznych. Odwiedził Niemcy, Francje, Anglie i Włochy. Miedzy innymi gościł na dworze Stanisława Leszczyńskiego w Luneville i Ludwika XV – króla Francji.
Po uzyskaniu tego typowego dla ówczesnych rodów szlacheckich wykształcenia rozpoczął znaczącą dla historii Polski karierę polityczną. Po powrocie z Francji związał się początkowo ze stronnictwem saskim. Dzięki temu w roku 1765 r. otrzymał od Stanisława Augusta stopień pułkownika wojsk koronnych, w roku następnym został mianowany szambelanem królewskim. Był bliskim doradcą króla Stanisława Augusta, dzięki czemu pełnił ważne stanowiska państwowe: kasztelana czerskiego ( od 1777 r.), członka Rady Nieustającej ( w latach 1776,1778,1782, 1786 ), prezesa Komisji Ekonomicznej Skarbu ( od 1781 r.) i podskarbiego nadwornego koronnego ( od 17 maja 1791 r.).
W 1777 roku został odznaczony Orderem św. Stanisława, a trzy lata później uhonorowany najstarszym i najważniejszym odznaczeniem państwowym – Orderem Orła Białego. Jednym z najważniejszych jego osiągnięć było współautorstwo Konstytucji 3-go Maja w 1791 roku.
Był trzykrotnie żonaty. Pierwsze małżeństwo zawarł w roku 1765 poślubiając Józefę Godlewską. Z małżeństwa tego urodziła się córka Julia. W roku 1780, w rok po śmierci pierwszej żony poślubił Apolonię Ledóchowską, której matka Ludwika z Denhoffów była dziedziczką dóbr Ujezdzkich. W 1786 sprzedała ona Tomaszowi dobra Ujazd z zamkiem oraz wsie: Tobiasze, Skrzynki, Przysiadłów, Ojrzanów, Sangrodz, Nieborów, Łagiewniki, Zawadę i Brzostówkę. Wejście w posiadanie tych dóbr stało się wielkim krokiem w karierze społecznej i majątkowej Tomasza Ostrowskiego. W latach następnych dokupił jeszcze dobra na Ukrainie Tetyjów i Piatyhory a na Mazowszu Helenów i Nadarzyn.
W rok po śmierci swej drugiej żony Apolonii, która zmarła w roku 1795, Tomasz poślubił Kunegundę Brzozowską. Był ojcem dziesięciorga dzieci w tym pięciu synów, którym w przedśmiertnych dyspozycjach wyznaczył dobra o przybliżonej wartości po 556 tys. zł. polskich. Każde z tych dóbr stanowiło w tamtych czasach wielkopańską fortunę.
Po kapitulacji Stanisława Augusta i przejęciu rządów przez targowiczan w roku 1792 został pozbawiony urzędu podskarbiego. Na pewien czas wycofał się z głównego nurtu życia politycznego. Również podczas insurekcji kościuszkowskiej dystansował się do poczynań powstańców uważając ich za zbyt radykalnych. Skupił wszystkie wysiłki na polu rozwoju gospodarczego, unowocześnienia gospodarki rolnej w tym również na częściowym oczynszowaniu chłopów. Nieco wcześniej bo około roku 1788 r. założył w swych dobrach ujezdzkich hutniczą osadę Kuźnice Tomaszowskie – późniejszy Tomaszów Mazowiecki.
W roku 1798 król pruski Fryderyk Wilhelm, doceniając zasługi dla rozwoju gospodarczego prowincji i uwzględniając jego pozycję społeczną przyznał mu dziedziczny tytuł hrabiowski.
Działalność wznowił w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego obejmując stanowisko Marszałka Sejmu, a następnie w roku 1811 Prezesa Senatu. Zmarł 5 lutego 1817 roku w Warszawie, pochowany został w kościele pw. ś. Klemensa Papieża i Męczennika w Nadarzynie pod Warszawą. Mowę nad jego grobem wygłosił m. innymi Julian Ursyn Niemcewicz.
s
Oprac. MF. na podstawie : Jan Góral, Ryszard Kotewicz – Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego, str. 16-20 wyd.GRAFBIS 1992 oraz Teresa Zielińska – Archiwum rodu Ostrowskich herbu Rawicz z zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, materiały z sesji naukowej 14 XII 1991 r., A.Ostrowski Żywot Tomasza z Rawitów Ostrowskiego Ministra Rzeczypospolitej późnij Prezesa Senatu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego oraz Rys Wypadków Krajowych od 1763 r. do 1817 r. przez autora Pomysłów o Potrzebie Reformy Towarzyskiej, Paryż 3 maja 1836 Księgarnia Polska.
ANTONI JAN OSTROWSKI urodził się 24 maja 1782 roku w Warszawie jako najstarszy syn Tomasza Ostrowskiego (1735-1817) i Apoloni Ledóchowskiej (1761-1795). Kształcił się w korpusie artylerii i studiował w Lipsku. Praktykę w zakresie zarządzania włościami odbywał pod okiem swego ojca, który w roku 1805 przekazał mu dobra ujezdzkie. W kilka lat po tym fakcie pomnożył je przez nabycie przyległych wsi; Kopca, Naropnej, Woli Naropińskiej, Czechowic, Małcza, Łaziska, Łagiewnik, Kępy, Komorowa, Zaborowa, Radwanki i młyna Pudło. W roku 1818 doprowadził do dalszego powiększenia majątku ziemskiego o Zawieprzyce, Wojciechów, Jawidz, Ignaców, Maszki, Wólkę Zawieprzycką, Spiczyn, Charlęż i Grabianowice w Lubelskiem. Prowadził bardzo aktywną działalność polityczną w okresie Księstwa Warszawskiego. Po zajęciu Warszawy w grudniu 1806 r. przez wojska Napoleona wstąpił do gwardii narodowej przy cesarzu. Po krótkim czasie przeszedł do służby cywilnej jako członek Izby Najwyższej Wojenno Administracyjnej. W 1809 r. został posłem z powiatu brzezińskiego, a w 1812 r. wszedł do Rady Konfederacji Generalnej. Po klęsce Napoleona był zwolennikiem utworzenia Królestwa Polskiego. Od roku 1819 mianowany senatorem – kasztelanem. Odznaczony orderem św. Stanisława z nadania cara Aleksandra I Romanowa.
Wybuch powstania listopadowego 1830 r. zastał go w trakcie podróży zagranicznej. W grudniu powrócił do kraju i 13 stycznia 1831 r. Dyktator Powstania Józef Chłopicki nadał mu stopień generała i mianował dowódcą Gwardii Narodowej Warszawskiej. Stanowisko to pełnił do 23 sierpnia 1831 r. Dnia 28 maja 1831 r. został wybrany senatorem – wojewodą. Jako senator głosował za detronizacją dynastii Romanowów. Po upadku powstania wraz z synami udał się na emigrację do Francji . Do kraju nigdy nie powrócił. Zamieszkał początkowo w Paryżu a następnie w zakupionej przez siebie posiadłości Les Maderek nad Loarą. Za czynny udział w powstaniu został skazany na karę śmierci i konfiskatę dóbr.
Jest uważany za pioniera przemysłu kapitalistycznego w Królestwie Polskim. W swoich dobrach rozwinął przemysł hutniczy a następnie włókienniczy i handel. W utworzonej nad rzeką Wolbórką osadzie Tomaszów podjął próbę rozwinięcia przetwórstwa żelaza. Po stwierdzeniu niskiej rentowności produkcji hutniczej przystąpił do organizowania w Ujeździe i Tomaszowie przemysłu włókienniczego. Dzięki poczynionym inwestycją budowy przędzalni oraz wysokim kwalifikacją sprowadzonych ze Śląska i Saksonii sukienników, Tomaszów stał się jednym z największych ośrodków przemysłu włókienniczego w Królestwie Polskim.
W roku 1812 wybudował w Tomaszowie pałac, który miał być letnią rezydencja rodziny Ostrowskich. W początku lat 20. XIX wieku obok pałacu powstał dom dla oficjalistów, zabudowania folwarczne oraz park, sad i ogród warzywny. Pałac Ostrowskich jest najstarszym i najcenniejszym obiektem zabytkowym Tomaszowa Mazowieckiego. Antoni Ostrowski przyczynił się do powstania w Tomaszowie wielu obiektów i instytucji o charakterze społecznym. Z jego fundacji wzniesiono kościół ewangelicko augsburski przy rynku św. Józefa, na potrzeby parafii katolickiej przeniesiono z Tobiasz drewniany kościół św. Wacława, Przekazał miastu place pod budowę bożnicy, łaźni, cmentarza, szkoły ewangelickiej. Jego staraniem wybudowano jatki piekarskie i rzeźnicze ( obecnie mieści się w nich Galeria pod Arkadami i ma tam siedzibę Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego).
W roku 1805 Antoni Ostrowski zawarł związek małżeński z Józefą Zofią Morską ( 1787-1813) . Z tego małżeństwa urodziło się pięcioro dzieci. Osiem lat po śmierci pierwszej żony, w roku 1821 ożenił się z Antoniną Józefą Michałowską (1799-1871), siostrą znanego malarza Piotra Michałowskiego. Z tego związku urodziło się dziesięcioro dzieci.
Zmarł 4 grudnia 1845 w Les Madères koło Tours. Prochy Antoniego Ostrowskiego zostały sprowadzone w XIX wieku do Ujazdu i złożone w tamtejszym kościele. Od roku 2007 Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim nosi imię Antoniego hrabiego Ostrowskiego.
Oprac. MF. na podstawie publikacji : Polski Słownik Biograficzny, Tom XXIV, Zeszyt 102, str. 546-549, wyd. PAN - 1979r., Jan Góral i Ryszard Kotewicz, Dwa Wieki Tomaszowa Mazowieckiego, wyd. GRAFBIS -1992,
STANISŁAW KOSTKA OSTROWSKI urodził się 14 listopada 1812 r. w Ujeździe. Był najmłodszym synem z pierwszego małżeństwa Antoniego Jana Ostrowskiego ( 1782-1845) i Józefy Zofii z Morskich ( 1789 -1813 ).
Kształcił się początkowo w domu a następnie w szkołach warszawskich. W roku 1830 wstąpił do artylerii Wojska Polskiego. Awansowany w 1831 r. na stopień podporucznika. Brał czynny udział w powstaniu listopadowym jako adiutant gen. Ignacego Ledóchowskiego. Od roku 1832 przebywał na emigracji we Francji. Mieszkał w Paryżu i w posiadłości wiejskiej swego ojca Les Maderek nad rzeką Loarą. We Francji w latach 1834-1836 studiował na Sorbonie choć ostatecznie ukończył studia politechniczne. Od roku 1840 do 1848 praktykował we francuskim Ministerstwie Robót Publicznych.
Po śmierci swego ojca w roku 1846 rozpoczął starania o odzyskanie szlachectwa i uzyskanie zgody na osiedlenie się Królestwie Polskim. W roku 1851 jego starania uwieńczone zostały sukcesem Następnie w roku 1855 uzyskał potwierdzenie dziedzicznego tytułu hrabiowskiego w Rosji. Jego głównym celem było odzyskanie skonfiskowanych po powstaniu listopadowym majątków jego ojca. Jednym z jego pierwszych działań było odkupienie w roku 1857 od Carla Kramma pałacu i folwarku w Tomaszowie. Następnie w roku 1859 nabył na licytacji wierzytelności Zawieprzyc i dokonał wykupu tych dóbr. Starania o odkupienie dóbr ujezdzkich trwało dość długo bo dopiero 2 września 1862 r. po ponad 10 latach starań uzyskał uchylenie przez Radę Administracyjną Królestwa Polskiego decyzji o ich konfiskacie. W dniu 14/26 sierpnia 1866 r. odkupił dobra składające się z kluczy Ujazd, Zawada, Kopiec, Żelechlin i Małecz w guberni mazowieckiej obwodzie rawskim powiecie brzezińskim oraz klucza Wąwał w guberni sandomierskiej za 334 tys. rubli.
Pomimo, że większość swego życia spędził poza Tomaszowem, zawsze interesował się i wspierał inicjatywy związane z rozwojem miasta. W latach 1859-1860 przeprowadził gruntowny remont i modernizację pałacu w Tomaszowie. Od lipca 1861 r. pełnił funkcję Prezesa Dozoru Kościelnego i Prezesa Komitetu Budowy Kościoła katolickiego w Tomaszowie. Walnie przyczynił się do wybudowania kościoła pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego.
Aktywnie działał jako wiceprezes w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności. Chojnie wspierał działalność oświatową i prowadzone instytucja dobroczynne.
Żonaty z Heleną Skrzyńską. Ślub zawarto 24 lipca 1848 r. w krakowskiej parafii św. Szczepana. Posiadał dzieci ; Juliusza Karola ur. 1854, Marię Laurę ur. 1856, Gustawa Antoniego ur. 1860, Witolda Ludwika ur. 1864 r.
Zmarł przeżywszy 76 lat, dnia 2 marca 1889 r. w Warszawie.
Oprac. M.F. w oparciu o publikacje zawarte w: Polskim Słowniku Biograficznym - Biogram Stanisława Ostrowskiego zamieszczony na str.555-556 ( Tom XXIV, Zeszyt 102 ) wyd. PAN – 1979, ks. Stanisław Grad – Kościół pod wezwaniem świętego Antoniego w Tomaszowie Mazowieckim, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie – 1998, Ryszard Kotewicz, Ryszard Kołodziejczyk, Teresa Zielińska – Materiały z sesji naukowej 14 XII 1991 r. „Ród Ostrowskich w dziejach Tomaszowa i Rzeczypospolitej, Jan Góral, Ryszard Kotewicz, Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego, wyd. Grafbis-1992.
JULIUSZ KAROL OSTROWSKI urodził się 16 stycznia 1854 r. w Warszawie. Niektóre publikacje podają jako miejsce urodzenia Ujazd. Jego rodzicami byli : Stanisław Kostka Ostrowski ( 1812 -1889 ) i Helena Julia Skrzyńska ( 1826 -1900 ).
Jako najstarszy syn został dziedzicem majątków rodowych: Ujazdu, Tomaszowa, Zawieprzyc stając się jednym z najbogatszych właścicieli ziemskich w Królestwie Polskim. Był wielce utalentowanym człowiekiem i znakomitym organizatorem. Swoją działalnością doprowadził do rozkwitu dóbr ujezdzko – tomaszowskich, co pozwoliło mu zakupić majątek ziemski pod Grójcem; Błędów, Grzywacz i Zofiówkę.
Odziedziczył po ojcu tytuł hrabiowski, który 31.10.1891 potwierdził w Rosji. Nieco później uzyskał tytuł cesarsko – rosyjskiego kamerjunkra – 1893 i szambelana przy generał – gubernatorze warszawskim – 1905. Został też szambelanem papieskim i kawalerem maltańskim. Był konserwatywnym działaczem katolickim. Zainicjował powstanie Związku Katolickiego i był jego prezesem od 29 kwietnia 1907 r. Wypowiadał się za odbudową państwa polskiego w ścisłym związku z Rosją. Wyrazem tego było wyekwipowanie i wysłanie w roku 1904 pociągu sanitarnego do Mandżurii.
W roku 1877 ukończył francuskojęzyczne studia historyczne na Uniwersytecie Katolickim Leuven i prawnicze w Brukseli. Jego pasją naukową była heraldyka. Wsławił się wydaniem w latach 1896 – 1914 dzieła pt: Księga herbowa rodów polskich. W pracy tej obiektem badań uczynił nie tylko rody z ziem dawnej Rzeczypospolitej, ale też Śląska, Pomorza Zachodniego i Kurlandii. Publikacja stanowi istotne osiągnięcie w okresie poprzedzającym narodziny naukowej heraldyki polskiej.
Choć większość swego życia zamieszkiwał poza Tomaszowem to żywo interesował się sprawami miasta i finansowo wspierał działania związane z jego rozwojem. Ufundował przytułek dla sierot katolickich w Tomaszowie Mazowieckim przy ul. Głowackiego. Łożył znaczne środki na rozbudowę kościoła parafialnego p.w. Św. Antoniego. Współfinansował urządzenie szpitala miejskiego Św. Stanisława, oraz utworzenie Szkoły Handlowej. Był koneserem, znawcą sztuki i kolekcjonerem dzieł artystów polskich i zagranicznych. Przyjaźnił się z utalentowanym malarzem Janem Styką – współtwórcą Panoramy Racławickiej – który namalował jego portret. W roku 1912 był współorganizatorem wielkiej wystawy malarstwa krajowego i zagranicznego w Tomaszowie. Niespełna połowa wystawianych obrazów pochodziła z jego kolekcji. Swoje bogate zbiory przechowywał w pałacach w Warszawie, Ujeździe i Tomaszowie Mazowieckim. Niestety, niemal całkowicie zostały rozgrabione w czasie II wojny światowej.
W roku 1882 w Paryżu zawarł związek małżeński z Marią Delfiną Tyszkiewicz. Z tegoż małżeństwa pozostawił potomstwo: Marię Ludwikę urodzoną w 1883 , Marię Józefę urodzoną 1884 , Stanisława urodzonego w 1890 – zakonnika benedyktyna, bibliotekarza i tłumacza, oraz Jana Krystyna urodzonego w 1894 – dendrologa i tłumacza.
Juliusz Karol Ostrowski mając 63 lata zmarł 12.03.1917 w Glion w Szwajcarii.
Oprac. MF w oparciu o publikacje: Polski Słownik Biograficzny – Tom XXIV, Zeszyt 102, str.560-562, Ks. Stanisław Grad, Kościół pod wezwaniem świętego Antoniego w Tomaszowie Mazowieckim, Tomaszów Mazowiecki 1998, Ród Ostrowskich w dziejach Tomaszowa i Rzeczypospolitej – materiały z sesji naukowej 14 XII 1991 r., Jan Góral, Ryszard Kotewicz, Dwa Wieki Tomaszowa Mazowieckiego, wyd. Grafbis – 1992.
JAN KRYSTYN OSTROWSKI urodził się 9 sierpnia 1894 r. w Ujeździe jako młodszy syn Juliusza Karola Ostrowskiego ( 1854 -1917 ) i Marii Delfiny z Tyszkiewiczów (1863 – 1925) właścicieli dóbr ujezdzkich.
Naukę początkowo pobierał w domu a od roku 1906 w warszawskim gimnazjum Klossa. Klasę maturalną ukończył w szkole oo. Bernardynów w Mardedaus w Belgii. Tam też w roku 1912 uzyskał świadectwo maturalne i drugi raz zdał egzamin maturalny w gimnazjum warszawskim. Następnie ukończył rosyjską szkołę oficerską i rozpoczął służbę w Pułku Ułanów Lejbgwardii Cesarzowej Aleksandry Fiodorownej.
W czasie I wojny światowej służył jako oficer imperialnej armii rosyjskiej. Od 1917 r. w Korpusie Polskim gen. Józefa Dowbor Muśnickiego. W roku 1920 powołany do Szkoły Wojennej Sztabu Generalnego WP. Jako rezerwista 27. pułku ułanów został awansowany do stopnia rotmistrza.
Po śmierci ojca [ Juliusza Ostrowskiego ] w roku 1917 stał się właścicielem dóbr ziemskich liczących ponad 4 940 ha. W tym około 2 451 ha lasów. W skład przejętego majątku wchodziły dobra ziemskie w Ujeździe, Małczu, Cekanowie, Zawadzie, Tomaszowie Mazowieckim oraz w Zawidzu i Zawieprzycach gm. Spiczyn. W okresie międzywojennym wielkość posiadanych dóbr ziemskich stawiała go na 38 miejscu wśród ziemian polskich. W swych dobrach prowadził nowoczesną gospodarkę rolną i leśną. Wielką wagę przykładał do racjonalnej gospodarki uprawami leśnymi poprzez wyważoną wycinkę starego drzewostanu i uzupełnianie go nowymi nasadzeniami. Jego pasją była dendrologia. Wykorzystał swoje zamiłowanie w urządzenie wyjątkowo pięknego, ponad 14 hektarowego parku przy pałacu w Ujeździe. Był znanym hodowcą roślin ozdobnych.
Żonaty z Anną Leoną Broel – Plater ( 1903 -1984 ). Związek małżeński zawarł 20 sierpnia 1921 r. w Białaczowie k. Opoczna. Posiadał trójkę dzieci; Tomasza Antoniego ur. 08.06.1922 r., Juliusza Antoniego ur. 25.06.1923 r. i Marię Teresę ur. 20.07.1925 r.
W roku 1926 zaproponował władzą Tomaszowa Mazowieckiego aby miasto przyjęło herb Rawicza, będący herbem rodowym Ostrowskich. Był to symboliczny dar dla miasta, które powstało za sprawą jego pradziadka, Antoniego Jana Ostrowskiego.
Kilkakrotnie wspierał władze samorządowe i organizacje społeczne Tomaszowa Mazowieckiego. Pałac Ostrowskich przy ul. POW udostępniał nieodpłatnie na siedzibę wielu miejscowych organizacji społecznych m. innymi P.O.W., Stowarzyszeniu Rodzina Legionowa, Związkowi Legionistów, Związkowi Oficerów Rezerwy, Związkowi Kilińczyków i Enzeterowców. Darował działkę pod budowę kościoła katolickiego przy ul. Spalskiej w Tomaszowie Mazowieckim. Włączył się do zabiegów władz miasta w sprawie budowy koszar wojskowych dla 4 PAC. Na ten cel przekazał po zamianie z miastem działkę leśną pod Tomaszowem. Był długoletnim prezesem Związku Ziemian Powiatu Brzezińskiego.
Pewną rysą na dobrych stosunkach Jan Krystyna O. z Tomaszowem był toczący się latach 1932 -1937 proces sadowy o usuniecie miasta z części gruntów wcześniej należących do rodziny Ostrowskich. Sąd Okręgowy w Piotrkowie w całości oddalił te roszczenia
Posiadał starszego brata Stanisława ( 1890 -1939 ), zakonnika, bibliotekarza i historyka używającego w zakonie Benedyktynów imienia Józef. Zginął we wrześniu 1939 r. podczas oblężenia Warszawy.
W okresie okupacji niemieckiej Jan Krystyn O. wykazywał obywatelską postawę wobec okolicznej ludności darowując duże ilości drewna na opał, umożliwiając zbieranie runa leśnego i stwarzając warunki do przetrwania ludności wypędzonej z po powstaniowej Warszawy.
W wyniku reformy rolnej w roku 1945 r. majątek ziemski został rozparcelowany a obszary leśne w całości przejęte przez państwo. Tym samym został zmuszony do opuszczenia Ujazdu i Tomaszowa Mazowieckiego. Utrzymywał się z tłumaczeń i pracy jako księgowy. Mieszkał w Sopocie, Łodzi i Krakowie.
Zmarł 6 lutego 1981 r. w Krakowie i tam też został pochowany na Cmentarzu Rakowickim.
Oprac MF. W oparciu o: J. P. Dekowski – J. Jastrzębski, Tomaszów Mazowiecki- przewodnik po mieście i okolicy, Tomaszów Mazowiecki 1935 r., Ryszard Kotewicz, Tomaszowski Słownik Biograficzny T-1, str. 23-24, Ryszard Kołodziejczyk, Teresa Zielińska, Ryszard Kotewicz, Materiały Sesji Naukowej XII 1991 r., Tomaszów Mazowiecki 1994., Jan Góral, Ryszard Kotewicz, Zarys Dziejów Miasta – Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego, wyd. Grafbis, 1992.
ALFRED WILHELM EDWARD AUGSPACH ( 1879 – 1955), lekarz, , oficer WP, dyrektor szpitala miejskiego w Tomaszowie Mazowieckim. Ur. 7.07.1879 r. w Tomaszowie Mazowieckim jako syn Adolfa i Emmy z Beyerów (Bejerów)[1]. Był bratem Jerzego Maxa Augspacha ( 1882-1947), tomaszowskiego adwokata i Alicji (1889-1956), z męża Fürstenwald oraz zmarłych we wczesnym dzieciństwie Ericha (1881-1882) , Wandy (1885-1897), Paula ( ur. i zm. 1886). Ojciec A. był miejscowym przemysłowcem i członkiem Podatkowego Kolegium Rawsko Brzezińskiego. Dziadek A. Edward Augspach ( 1819-1898) ) do Tomaszowa przybył jako dziecko z rodzicami (Karolem i Bertą) w roku 1827 z Zielonej Góry (Grinbergu). Prowadził w Tomaszowie przy ul. św. Antoniego 22 zakład produkujący kadzie i beczki na potrzeby przemysłowych farbiarni ( w 1859 r. na wystawie w Łowiczu uzyskał srebrny medal „za wzorowo wykonaną kufę zlewną”).
Alfred A. wykształcenie początkowe odebrał w domu rodzinnym. Następnie uczęszczał do gimnazjum w Kielcach. Studiował na wydziale lekarskim Uniwersytetu Moskiewskiego. Studia medyczne ukończył w 1903 r. Był lekarzem szpitala św. Katarzyny w Moskwie. Po roku 1905 w celach naukowych przebywał w Berlinie, Paryżu i Wiedniu odbywając staż w tamtejszych klinikach. Po powrocie do Tomaszowa pracował jako specjalista chirurg w Ubezpieczalni Społecznej
Mieszkał w Tomaszowie przy Pl. Kościuszki 18 m.1 ( tam też miał gabinet lekarski do 1938 r.), od 20 października 1940 r. do 7 lutego 1945 r. przy ul. św. Antoniego 55 gdzie wybudował piętrowy dom mieszkalny i urządził prywatny gabinet lekarski ( obecnie nieruchomość we władaniu miasta). Posiadał dowód osobisty 937/469676 z 10 lipca 1935 r. Fotografia z wniosku o wydanie dowodu w 1935 r. i fotografia z roku 1929 w załączeniu ( pochodzi ze zbiorów APPToTM – zbiór ikonograficzny sygn. I/B/3).
Po wybuchu I wojny światowej został zmobilizowany do Armii Carskiej. Do 1918 oficer lekarz w wojsku rosyjskim. W 1919 r. powrócił do kraju i został powołany do służby w Wojsku Polskim. W roku 1920 jako kapitan lekarz ordynator w wojskowych szpitalach w Łowiczu, Włocławku i Skierniewicach. W roku 1921 zwolniony do rezerwy[2].
Po powrocie do Tomaszowa Mazowieckiego objął stanowisko dyrektora szpitala miejskiego św. Stanisława przy ul. św. Antoniego 47. Na stanowisku tym pracował nieprzerwanie do września 1939 r. Członek Naczelnej Izby Lekarskiej RP. Autor szeregu publikacji z zakresu chirurgii grubych jelit w fachowej prasie polskiej, niemieckiej i rosyjskiej. Prezes tomaszowskiego oddziału Związku Lekarzy Polskich[3].
W latach 30. najuboższym udzielał bezpłatnie pomocy medycznej. We wrześniu 1939 r. pozostał w mieście jako jedyny lekarz. W oparciu o szpital miejski, PCK i harcerzy zorganizował pomoc medyczną dla cywilnych ofiar bombardowań miasta. Ratował rannych żołnierzy WP. W okresie okupacji czynnie wspomagał zbrojne podziemie[4]. Po wojnie w 1952 r. odznaczony srebrnym Krzyżem Zasługi. Czynny zawodowo do śmierci. W testamencie zwłoki swe przekazał AM w celach naukowych.
Zmarł w 1955 r. prochy złożono w grobie położonym na północnym skraju kwatery VIII cmentarza ewangelicko augsburskiego w Tomaszowie Mazowieckim.
Żonaty od 1920 r. z Martą Kramm ur. 21.021890 r. w Tomaszowie córka Fryderyka i Henrietty[5]. (fotografia z 1923 r. z akt paszportowych znajdujących się w zbiorach APPToTM – Ekspozytura Starostwa Brzezińskiego) Ślub w tomaszowskim ewangelickim kościele Zbawiciela.
Małżonkowie Marta i Alfred A. posiadali dwoje dzieci. Syn Aleksander ur. 21.03.1921 r. w Tomaszowie. W Łodzi studiował farmację, służył jako farmaceuta w WP, pułkownik, komendant Wojskowego Ośrodka Farmacji i Techniki Medycznej WP w Celestynowie. Zmarł 31.03.1989 r. Córka Felicja Marta ( prywatnie używała imienia Lit lub Litka ) ur. 9.06.1922 r. W 1945 r. wyjechała z Tomaszowa, wyszła za mąż za Oskara Langego. Małżonkowie Felija i Oskar mieli córkę Monikę. Felicja O. na krótko wróciła do Tomaszowa w 1950 r., a następnie na stałe wyprowadziła się do Warszawy. Zmarła 11.04.2009 r.
Opracował Marian Fronczkowski w oparciu o nw. materiały i publikacje: [1] Archiwum Państwowe Piotrków Tryb. oddział Tomaszów Maz., wniosek nr 937/469676 Alfreda Augspacha z 10 lipca 1935 r. o wydanie dowodu osobistego, dane potwierdzone przez Kierownika Wydziału Administracyjnego Magistratu w Tomaszowie Maz. Al. Krejckanta; [2] Stanisław Łoza CZY WIESZ KTO TO JEST, str.14, wyd. Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1938; [3] tamże; [4] Relacje Członków ZBOWiD w Tomaszowie Mazowieckim t.2 s.170, relacja Stanisława Pasika;[5] APPToTM, Starostwo Powiatowe Brzezińskie Ekspozytura w Tomaszowie Mazowieckim, sygn..85 paszporty T.I z 1931 r., paszport Marty Augspach wydany 07.03.1931 r.; [6] Oskar Lange miał z pierwszego małżeństwa syna Christophera ur. 1940 r. w Chicago. Informacja od Moniki Lange zam. w USA - Kalifornia.
ZYGMUNT RÓŻYCKI urodził się 07 grudnia 1883 r. we wsi Łęka ( obecnie Dąbrowa Górnicza pow. olkuski). Był synem Jana Różyckiego herbu Rola i Filomeny z Zielińskich, którzy byli właścicielami miejscowego folwarku. Miał również dwie siostry: Helenę i Zofię. Jego ojciec w latach 1884-1912 mieszkał i pracował jako notariusz w Tomaszowie Mazowieckim i był aktywnym uczestnikiem życia gospodarczego i kulturalnego naszego miasta. Współtworzył powstanie lokalnej Szkoły Handlowej jak również w 1902 r. zakładał stowarzyszenie „ Lutnia”. Ich domem rodzinnym była willa przy ul. Św. Antoniego 24, w której obecnie mieści się Powiatowa Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna [„pałacyk rejenta”].
W naszym mieście Zygmunt Różycki spędził swoje lata dzieciństwa oraz młodości. Tutaj udzielał się jako aktor amator w miejskim klubie „Resursa” mieszczącym się wówczas w domu tkaczy przy ówczesnej ulicy Pilicznej. Od 1901 r. zamieszkał w Warszawie. Dostał posadę urzędnika kontroli dochodu Kolei Nadwiślańskiej. W latach dwudziestych XX wieku pracował jako referent w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Jednakże przede wszystkim był poetą piszącym poezje i wiersze. Jego pierwsze utwory poetyckie zostały wydane w Warszawie w 1911 r. w tomiku „ Wybór Poezyj”, które to przedmową opatrzył znany poeta okresu Młodej Polski – Kazimierz Przerwa- Tetmajer.
Zygmunt Różycki wielokrotnie w swojej początkowej twórczości powracał do Tomaszowa i okolic pokazując w swej poezji jego piękno. I tak : w opublikowanym poemacie „ Modre wody” wychwalał pejzaże Niebieskich Źródeł, w poemacie „ Nad Pilicą” oraz w wierszu „ Tu ona kiedyś była” opiewał uroki naszej rzeki. W wierszu „ Ze wspomnień” opisywał Groty Nagórzyckie, natomiast w wierszu „ Pójdę na ciemne bory” wspominał lasy Spalskie.
Najbardziej znany jego utworem był wiersz „Na ustach koralu”, który to został przebojem muzycznym śpiewanym przez samego Jana Kiepurę. Był również autorem książek dla dzieci, z których najbardziej znana to „Bajka o czarnoksiężniku i jego niegrzecznym synku”.
W roku 1910 zawarł związek małżeński z Heleną Teofilą Głodkowską- jednakże nie dochowali się dzieci.
Należał do grupy artystów tzw. Młodej Polski, prezentował w owych czasach dość ekscentryczny wygląd, który był typowy dla ówczesnej cyganerii, był również stałym bywalcem warszawskiej kawiarni „Udziałowa”.
W lipcu 1926 r. z uwagi na bardzo ciężką chorobę musiał przejść na emeryturę, którą pomógł mu otrzymać Związek Literatów Polskich. Ostatnie lata swojego życia spędził w niedostatku i zapomnieniu. Zmarł 3 kwietnia 1930 r. w szpitalu w Pabianicach i w tym mieście został pochowany.
Opracował Zygmunt Dziedziński na podstawie: gazeta Życie Dąbrowy Górniczej- artykuł „ Tablica pamiątkowa Z. Różyckiego", Emilian Leszczyński – „Teatr w Tomaszowie Mazowieckim” wyd. MBP w Tomaszowie Mazowieckim 2004, wikipedia <Zygmunt Różycki-wikizaglebie.pl>,
fot. ze zbiorów Muzeum im. A.Ostrowskiego w Tomaszowie Maz.
STANISŁAW LASKOWSKI
Stanisław Laskowski s. Leona i Bronisławy z Markowskich ur. 2.04.1907 r. w m. Koniuchy pow. Horochów (na Litwie) Syn Leona i Bronisławy z d. Gąsiorowska. Do roku 1914 mieszkał w m. Lepisówka k. Łucka, w d. woj. Wołyńskim[1].
Absolwent Szkoły Podoficerów pilotów Lotnictwa w Bydgoszczy. Do 1939 r. jako kpr. pilot sł. stałej służył w 6. pułku lotniczym we Lwowie. We wrześniu 1939 r. w składzie 66. eskadry obserwacyjnej Armii Łódź. Lekko ranny 3.09.1939 r. podczas lotu w rejonie nad m. Rozprzą. Od 20.09. 1939 internowany w Rumuni. W listopadzie tegoż roku uciekł przez Bałkany do Franji. Od 2.02.1940 r. w Wielkiej Brytanii. Przydzielony do Royal Air Force (RAF)[2].
Nr w RAF 780884, stopień W/O (warrant oficer, odpowiednik chorążego) w Ferry Training Unit[3]. Tam też odbył szkolenie w lotach na brytyjskich samolotach myśliwskich i bombowych. Zestrzelony nad Kanałem La Manche. W 1941 r. był pilotem w polskiej grupie transportowej (Polish Air Force Detachmend Unit RAF Middle East) przy RAF Delivery Unit. Rozprowadzał samoloty z Tokaradi w Afryce Zachodniej poprzez Sacharę do lotnisk w Egipcie. Pod konie 1941 r. przeniesiony z Tokaradi do Heliopolis w Egipcie. Od 1944 r. jako pilot w brytyjskim 667. Dywizjonie w m. Gosport nad Kanałem La Manche. Brał udział w lotach podczas inwazji w Normandii. Pod koniec wojny w 229. brytyjskiej grupie transportowej[4].
Do Polski powrócił w 1947 r. Formalnie zdemobilizowany 4.08.1948 r. przez RKU Łódź. Początkowo mieszkał w Lublinie (ul. Żmigród 8), następnie w Stalowej Woli i w Kraśniku woj. Lubelskie. Od 1952 r. zamieszkał w Tomaszowie Mazowieckim i podjął prace jako urzędnik w TZWS. W Tomaszowie Maz. mieszkał przy ul. 11-go Listopada 45 (obecnie Konstytucji 3-go Maja), następnie przy ul. 1-go Maja 13 (obecnie ul. Ks. Popiełuszki) i ul. Sosnowej 15. Działał w Aeroklubie Łódzkim. Inicjator założenia filii aeroklubu w Tomaszowie Mazowieckim. W 1958 r. zorganizował kurs szybowcowy dla 30 osobowej grupy miejscowej młodzieży[5]. Współinicjator budowy pomnika przed lotniskiem na Lublinku w Łodzi, który jest poświęcony pamięci 66. Eskadry Armii Łódź[6]. Był aktywnym członkiem Towarzystwa Przyjaciół Muzeum w Tomaszowie Maz.
Odznaczony Krzyżem Walecznych, czterokrotnie Medalem Lotniczym, medalem KEN (Komisji Edukacji Narodowej)[7].
Zmarł 28.04.1984 r. i został pochowany na cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej w Tomaszowie Maz. Grób rodzinny w kwaterze I, w rzędzie przy alei obwodowej. Posiadał żonę Marię, siostry: Helenę (ur. 1914 r. w m. Lepisówka k. Łucka woj. wołyńskie); Zofię ur. w Koniuchy/Horochów, brata Juliana (ur. 1911 r. w Koniuchachy/Horochów).
Opracował w oparciu o nw.materiały i publikacje M. Fronczkowski
[1] APTM AmTM zesp. 7 gr III kartoteka mieszkańców, sygn. 3093, karta meldunkowa Stanisława Laskowskiego, Heleny Laskowskiej i Juliana Laskowskiego, Ks. wojskowa 0129057 RKU Łódź, Dowód Osobisty LC 084798/54; [2] Relacja Juliana Laskowskiego, brata Stanisława. W zbiorach działu historycznego Muzeum im. A. ostrowskiego w Tomaszowie Maz.; [3] Wyszukiwarka personelu PSL w W. Brytanii < https;//listakrzystka.pl /2s=laskowski-stanislaw >; [4] Muzeum im. A. Ostrowskiego w Tomaszowie Maz., zbiory działu historycznego, sygn. MT/H/425 Książka Lotów RAF 9 (Pilot’s Flying Log Book) St. Laskowskiego, w zbiorach Muzeum im. A. Ostrowskiego w Tomaszowie Maz. W książce zapisy lotów z lat 1941-1946 oraz wklejone zaświadczenia o kursach pilotażu na różnych typach samolotów; [5] Relacja ustna Mariana Metryki, który był jednym z uczestników kursu szybowcowego w 1958 r. Kurs częściowo finansowany przez TZWS odbywał się na lotnisku wojskowym w Glinniku. Biura tomaszowskiego oddziału aeroklubu mieściły się w drewnianym baraku przy ówczesnej ul. Wojska Polskiego; [6] Artykuł w TiT nr 9 z 3 marca 2017 r., str. 27 autorstwa J. Pampucha pt. „Na tropie orła”; [7] A. Kędzierski Tomaszowianie na bitewnych szlakach drugiej wojny światowej, wyd. Muzeum w Tomaszowie Maz., 1999. Dodatkowo informacje od Juliana Laskowskiego (brata S. Laskowskiego) w zbiorach Muzeum im. A. Ostrowskiego w Tomaszowie Maz.
KAZIMIERZ PTASZYŃSKI ps. „ZAREMBA” [ppor rez. kawalerii. / por./ rtm./ mjr.]
Kazimierz Ptaszyński urodził się 15 maja 1902 roku we wsi Żdżary (wówczas w powiecie Rawa Mazowiecka, obecnie gm. Nowe Miasto pow. grójecki). Był trzecim dzieckiem Władysława Dezyderiusza ur. 23.05.1870 r., szlachcica, właściciela domu, urzędnika i Teodozji z Głażewskich ur. w 1872 r. Miał brata Wacława ur. 1897 r. i Zygmunta ur. 1900 r. w Łomży[1].
Od 1905 r. zamieszkał z rodzicami w Tomaszowie Mazowieckim przy ul. Projektowej 33. W roku 1912 rozpoczął naukę w Szkole Handlowej Stowarzyszenia Kupców przy ówczesnej ul. Pilicznej. Prawdopodobnie pod koniec 1918 r. lub na początku roku 1919 przerwał naukę i wraz z kilkunastoma kolegami z klas VI i VII wstąpił na ochotnika do wojska. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po demobilizacji w 1921 r. powrócił do Tomaszowa i rozpoczął naukę w klasie VII Miejskiego Gimnazjum Realnego, które mieściło się przy ul. św. Antoniego 29. Zarówno w Gimnazjum Realnym jak i Gimnazjum Filologicznym uczestniczył w działalności drużyny harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki. Klasę VIII (maturalną) ukończył w Gimnazjum Filologicznym Stowarzyszenia Kupców w Tomaszowie Mazowieckim[2]. Jako absolwent podejmuje pracę na stanowisku praktykanta w Banku dla Handlu i Przemysłu w Tomaszowie Mazowieckim.
Zawarł związek małżeński z Heleną Marciniak.[3] Ślub 2 kwietnia 1923 roku w kościele parafialnym w Krzemienicy gm. Czerniewice. W październiku tegoż roku powołany do odbycia służby wojskowej. Prawdopodobnie skierowany do szkoły podchorążych rezerwy w Suwałkach, którą z wynikiem celującym ukończył w październiku 1924 roku. Praktyka w 23. pułku ułanów Grodzieńskich w Podbrodziu. Po odbyciu wymaganych ćwiczeń otrzymał awans na podporucznika rezerwy kawalerii.
Po zwolnieniu do rezerwy powraca do pracy w Banku w Tomaszowie Mazowieckim jako prokurent. W późniejszych latach wyjeżdża do Ciechanowca na Podlasiu i organizuje tam Spółdzielnię „Rolnik”. W roku 1932 obejmuje kierownictwo Spółdzielni Mleczarskiej w Paprotni. Jednocześnie działa aktywnie w kołach młodzieży wiejskiej „Wici”. Od roku 1937 jako główny rachmistrz w Wydziale Powiatowym w Grajewie na Podlasiu[4].
W wyniku mobilizacji kartkowej, 24 sierpnia 1939 r. otrzymał przydział do 9. Pułku Strzelców Konnych w Grajewie, a następnie skierowany do Ośrodka Zapasowego Suwalskiej i Podlaskiej Brygady Kawalerii w Białymstoku. Wyznaczony na stanowisko dowódcy plutonu. Po 17 września wraz z oddziałem próbował przedostać się do walczącej Warszawy. Po starciach z Niemcami uznał, że jest to niewykonalne i wycofał się przez Grajewo i Rajgród do Puszczy Augustowskiej. Wraz z grupą podkomendnych przekroczył granicę litewską. Został internowany w obozie w Birsztanach na Litwie. Wiosną 1940 roku uciekł z obozu i przedostał się na Suwalszczyznę. W kwietniu nawiązał kontakt z kpt. Marianem Michałem Świtalskim ps. „Profesor” vel Marian Kaszycki, organizatorem działającej na Suwalszczyźnie konspiracyjnej organizacji Legion Nadniemeński i struktur ZWZ[5].
Z dniem 17 października 1941 roku objął funkcję komendanta Obwodu Suwałki ZWZ, a od lutego 1942 r. Obwodu Suwałki AK. Jako komendant obwodu ps. Zaręba” był awansowany 11 listopada 1942 roku do stopnia porucznika rezerwy kawalerii, 10 lipca 1944 roku na rotmistrza i pod koniec tego roku na majora. Od marca 1943 roku pełnił jednocześnie funkcję zastępcy Inspektora w Inspektoracie IV AK Suwałki. W 1944 r. podczas operacji „Burza” dowodził „7 komp. rezerwy i plutonem Kedywu obwodu 32 AK”. Po stoczeniu kilku starć z Niemcami dowodzony przez niego oddział 6 sierpnia 1944 r. przebił się przez front w rejonie wsi Sarnetki k. Sejen. Po nawiązaniu styczności z oddziałami armii radzieckiej żołnierze oddziału AK mjra Ptaszyńskiego „Zaremby” zostali rozbrojeni i internowani. Dowódcę aresztowano i przewieziono do Sejn, a następnie do aresztu polowego 31. Armii Czerwonej. Zbiegł 30 września 1944 r. i po powrocie na Suwalszczyznę do końca października ukrywał się. Po zajęciu Suwałk przez Armię Czerwoną przybył do miasta i podjął próbę odbudowy struktur organizacyjnych obwodu AK. Aresztowany przez NKWD 28 stycznia 1945 roku w Suwałkach. Po trwającym trzy dni śledztwie został wywieziony do ZSRR i osadzony w obozie jeńców wojennych NKWD nr 140 w Kalininie, gdzie przetrzymywano go do 5 czerwca 1945 r. Wytoczono mu proces oskarżając o działalność na szkodę ZSRR i 27 października 1945 roku został skazany na karę 15 lat pobytu w poprawczo-roboczych łagrach[6] . Po nieomal 10 latach więzienia, 22 sierpnia 1955 roku został uwolniony i 15 grudnia repatriowany do Polski. Powrócił do Tomaszowa Mazowieckim i mieszkał wraz z żona i córką Anną przy ul. Szczęśliwej 90. Schorowany i bezrobotny, utrzymywał się z renty i pomocy rodziny. Zmarł 27 grudnia 1965 roku w Tomaszowie Mazowieckim. Grób na cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej w kwaterze 28, rząd I[7].
Rotmistrz/Mjr Stefan Ptaszyński był odznaczony Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Orderem Virtuti Militari kl. V, Krzyżem Walecznych i Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami[8]. W Suwałkach jedną z ulic (śródmiejski odcinek drogi 655) nazwano jego imieniem.
Małżonkowie Ptaszyńscy posiadali dwoje dzieci[9], syna Stanisława ur. 16 kwietnia 1924 r. w Tomaszowie Mazowieckim, żołnierza AK ps. „Skała”, kaprala podchorążego, uczestnika Powstania Warszawskiego, rannego w szeregach 1 kompanii batalionu „Chrobry”[10], żołnierza II korpusu PSZ na Zachodzie. Po wojnie inż. Stanisław Ptaszyński pracował w tomaszowskiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Zmarł w 1990 r., grób w II kwaterze cmentarza katolickiego przy ul. Smutnej w Tomaszowie.
Córka Anna z m. Małecka, ur. 10 maja 1927 r. w Ciechanowicach. W czasie okupacji członek AK w Warszawie. Pracownik biurowy. Zmarła w Tomaszowe Maz. w 2008 r. Została pochowana w tym samym grobie co ojciec.
opracował w oparciu o nw. materiały i publikacje M. Fronczkowski
[1] Archiwum Państwowe Tomaszów Maz.(dalej jako APTM) Akta miasta Tomaszowa Maz.(dalej jako AmTM) zesp. 7 gr III sygn. 3001, kartoteka mieszkańców Tomaszowa, karta meldunkowa z 1918 r. oraz AMTM gr I sygn. 1108 Księga mieszkańców stałych Tomaszowa, ks. 11 poz. 595-596 i poz. 444b; [2] Tadeusz Kawka Leksykon I LO im. Jarosława Dąbrowskiego w Tomaszowie Maz. 1902-1998, sławni absolwenci … wyd I. Tomaszów Maz.- 1998, notka na str. 106-108.[3] APTM AmTM zesp. 7 gr. III sygn. 3086, karta meldunkowa, adnotacja z świadectwa ślubu nr 14/23 wyd. przez Parafię Rz. Kat. w Krzemienicy gm. Czerniewice (Helena Karwowska c. Józefa i Heleny z Karwowskich, ur. 28.03.1902 r w Lubochni) [4] Na podstawie niepublikowanych wspomnień K. Ptaszyńskiego pt. Pamiętnik „Zaręby”. Fragmenty publikował czasopismo Krajobrazy, tygodnik suwalsko-mazurski, wyd. Suwałki - 1989, nr 13, s. 6; nr 14-15, s. 10; [5] Dz. Cyt. Pamiętnik Zaręby; [6] Stefan Buczyński Suwalszczyzna 1939-1944, wyd. Oficyna Wydawnicza "Epoka", Warszawa 1991.; [7] Informacja Kancelarii cmentarza katolickiego przy ul. Smutnej w Tomaszowie Maz.;[8] Na podstawie inskrypcji na grobie K. Ptaszyńskiego; [9] APTM AmTM gr III, karta meldunkowa Heleny i Anny Ptaszyńskich, kartoteka nr 379 zapis z 14 IV 1957 r.; [10] Powstańcze Biogramy -Stanisław Ptaszyński (1944.pl) < www.1944.pl/powstancze-biogramy/stanislaw-ptaszynski,36540.html
LEON WITOLD MAY
Leon Witold May urodził się 1 maja 1874 r. w Prenach (Prienai) pow. Mariampolski k. Kowna na Litwie. Syn Franciszka i Emmy Antoniny z Wansbuterów[1].
W latach 1896–1901 studiował teologię ewangelicką w Dorpacie (prawdopodobnie teologię na Cesarea Universitas Dorpatiensiobecnie w Tartu w Estonii). Powierzenie funkcji kapłańskich na duchownego kościoła ewangelicko augsburskiego otrzymał 16 lutego 1902 r. W latach 1902–1905 był wikariuszem ewangelickiej parafii Świętej Trójcy w Łodzi. W latach 1905–1911 proboszcz parafii ewangelickiej w Bełchatowie a w latach 1911–1913 w Ozorkowie. Od 1913 objął probostwo w Tomaszowie Mazowieckim. Poliglota, poza językiem polskim władał biegle litewskim, rosyjskim, niemieckim, łaciną, greką i jidysz[2].
Od 1 lipca 1913 r. wraz z żoną Marią Heleną Agatą[3], synem Erykiem (ur. 4.04.1910 r. w Bełchatowie) i córką Dagmarą (ur. 24.12.1903 r. w Łodzi) zamieszkał w Tomaszowie przy ul. Św. Antoniego 39 w budynku plebanii obok ewangelickiego kościoła Zbawiciela[4]. Od 20.06.1923 r. dołączyli do nich Franciszek i Emma Antonina, rodzice L.W. Maya, którym udało się przesiedlić z Rosji[5]. Rodzina Mayów, a właściwie tylko Maria May, zajmowała mieszkanie na plebani do 21 grudnia 1939 r. następnie musiała je opuścić i przenieść się na ul. Limanowskiego 3 m. 1 (obecnie ul. Farbiarska 7) a od połowy 1940 r. wyprowadziła się do Rawy.
W. May deklarował się jako Polak[6], co w ówczesnym Tomaszowie z kilkutysięczną mniejszością niemiecką było źle widziane wśród lokalnej wspólnoty luterańskiej. W roku 1917 aktywnie działał w Komitecie budowy pomnika T. Kościuszki. Był współtwórcą publikacji „Tomaszów bohaterowi narodowemu” wydanej w roku 1918 z okazji obchodów kościuszkowskich w Tomaszowie Maz.[7] Prawdopodobnie z tego powodu podczas pierwszej okupacji niemieckiej (w czasie I wojny światowej) został pozwany przed sąd. Sprawa się przewlekła i po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. upadła. W wolnej Polsce angażował się w działalność społeczną. W roku 1919 kandydując w wyborach samorządowych z lisy nr 8 uzyskał mandat radnego miasta Tomaszowa Maz[8]. W latach 1918 -1934 nauczyciel w Gimnazjum Koedukacyjnym Stowarzyszenia Kupców w Tomaszowie Maz. Uczył j. niemieckiego, łaciny i religii[9]. Od 23 kwietnia 1937 powierzono mu funkcję seniora diecezji piotrkowskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. W roku 1930 był współzałożycielem miejscowego stowarzyszenia Hodowców Gołębi Pocztowych[10]. Publicznie wypowiadał się za poparciem BBWR. 11 listopada 1936 r. w uznaniu dla jego działalności „na polu społecznym” został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.[11] Wchodził w skład Obywatelskiego Komitetu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej[12] O 1937 r. wchodził w skład duchownych Synodu Kościoła Ewangelicko Augsburskiego RP.[13]
9 września 1939 r. po zajęciu miasta przez wojska niemieckie został aresztowany i wraz z 23 innymi zakładnikami przetrzymywany w budynku Straży Pożarnej przy ul. P.O.W. Po kilku dniach zwolniony, ale ponownie aresztowany 6 października 1939 r. Osadzony w policyjnym areszcie w Tomaszowie, następnie przez 8 miesięcy w więzieniu w Piotrkowie. W lipcu 1940 r. przewieziony do Łodzi i dalej do obozu koncentracyjnego w Dachau[14]. Zgładzony w KL Dachau 19 grudnia 1940 r.
W. May od 13.08.1902 r. żonaty z Marią Heleną Agatą z Jakobsonów. Małżonkowie May mieli córkę Dagmarę ur. 24.12.1903 r. w Łodzi i syna Eryka, ur. 4.04.1910 r. w Bełchatowie, Dagmara, córka L. Maya była żoną pastora Jerzego Kahane zamordowanego w 1941 r. w komorze gazowej w KL Sachsenhausen., którego symboliczna mogiła na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (aleja 25, grób 13). Dagmara Kahane mieszkała w Katowicach, zm. w 1988 r. Eryk May był studentem medycyny, mieszkał w Warszawie do 12.10.1938 r. Powrócił do Tomaszowa w sierpniu 1939 r., aresztowany przez Niemców 19.12.1939 r., dalsze jego losy nieznane.
Pastor L. May jest patronem ulicy na osiedlu mieszkaniowym im. Hubala w Tomaszowie Mazowieckim. Jest wymieniony na tablicy pamiątkowej w ewangelickim kościele Zbawiciela przy ul. św. Antoniego 39 oraz na tablicy pamiątkowej przed I Liceum Ogólnokształcącym im. Jarosława Dąbrowskiego przy ul. Mościckiego. W roku 1983 na cmentarzu ewangelickim przy ul. Smutnej wybudowano jemu poświęcony pomnik i tam też znajduje się symboliczny grób pastora L. Maya oraz grób jego małżonki Marii Heleny Agaty i córki Dagmary Kahane[15].
PRZYPISY: [1] APTM AmTM zesp. 7 gr II księga mieszkańców Tomaszowa sygn. 1111 s. 65 i sygn. 1098 k. 20.487.1 oraz AmTM gr III sygn. 2154 wniosek Leona Witolda Maya o wydanie dowodu osobistego z 1937 r.; [2] B. Wachowska-Bąbol Z dziejów I LO im. Jarosława Dąbrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim 1903-1983, s. 29-30, wyd. z 1983 r.; [3] APTM AmTM zesp. 7gr III sygn. 2154 wniosek Mari May o wydanie dowodu osobistego z 1937 r. Maria Helena Agata May z Jakobsonów córka Gustawa i Juli z d. Koler, ur. 18 IV 1879 r. w Schwartzenhof (prawdopodobnie chodzi o miejscowość Shwarzenhof Meklenburgia w Niemczech) zm. 30.05.1975 r., [4] APTM AmTM gr III kartoteka mieszkańców s. 3098, karty meldunkowe Eryka Maya i Dagmary May.; [5] APTM AmTM gr III kartoteka mieszkańców s. 2993, karty meldunkowe Emmy A. May c. Juliana i Julianny, ur. 1.061855 r. w Prenny, zm. 29.04.1931 r. w Tomaszowie Maz. i Franciszka Maya s. Juliana i Wilhelminy, ur. 28.02.01.1853 r. w Prenny na Litwie.; [6] APTM AmTM gr III, sygn. 3098, zapis na karcie meldunkowej dot. potwierdzenia uznania obywatelstwa polskiego 26/L.10734/I/A z 28.01.1926 r. wyd. przez Starostę Powiatu Brzezińskiego.; [7] Stanisław Narewski „Tomaszów Bohaterowi Narodowemu” (część dot. gminy ewangelickiej oprac. L.May), wyd. w roku 1918 z okazji obchodów kościuszkowskich w Tomaszowie Mazowieckim.; [8] A. Wróbel Społeczne i polityczne …, s. 156, tabela 2 poz. 6., [9] Tadeusz Kawka Leksykon I LO im. Jarosława Dąbrowskiego w Tomaszowie Maz. 1902-1998, sławni absolwenci i nauczyciele, wyd. I. Tomaszów Maz.- 1998, notka biograficzna na str. 167-168.; [10] Historia 276 oddziału PZHGP, <www.tomaszow.pzhgp.net/oddzial/historia > odsłona 26.11.2021 r.; [11] Monitor Polski z 11.11.1936 r. nr 263. poz. 469, Złoty Krzyż zasługi po raz pierwszy za zasługi na polu pracy społecznej Leonowi Witoldowi Ma’yowi, pastorowi w Tomaszowie Mazowieckim.;[12] Plakat Komitetu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej w Tomaszowie Maz., zbiory AP TM, kopia w zbiorach autora; [13] Komunikat w sprawie wyborów Synodu, wykaz członków Synodu, pastor L. May wymieniony w poz. 5; [14] i Tomaszów Mazowiecki Dzieje Miasta, praca zbiorowa pod red. B. Wachowskiej, rozdz. IV s. 398 i 428, wyd. PWN, Warszawa-Łódź 1980 oraz T. Kawka Leksykon I LO w Tomaszowie Maz. 1903-1998 s. 167-168.; [15] Dagmara Kahane (córka L. Maya) była żoną pastora Jerzego Kahane zamordowanego w komorze gazowej w KL Sachsenhausen w 1941 r., którego symboliczna mogiła na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (aleja 25, grób 13). Dagmara Kahane zm. 21.04.1988 r., grób na cmentarzu ewangelickim w Tomaszowie Maz. przed pomnikiem L. Maya; Balzer Stefan Leon Witold May: Pfarrer in Tomaszów Maz 1913-1939 Und Seine Familie. Dresden: Stefan Balzer, 2010.
opracował M. Fronczkowski
JAN POLAK
Jan Polak urodził się 3 września 1899 r. w Tomaszowie Maz. Jego rodzicami byli Wincenty Polak 11.07.1837 r. – 25.03.1914 r. (uczestnik powstania 1863 r., włościanin) i Antonina z d. Malczyk (1863 – 1945) (ślub rodziców 29 października 1893 r.). Jako kilkunastoletni chłopiec został członkiem Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „SOKÓŁ” w Tomaszowie Maz. Prawdopodobnie już w 1912 r. wstąpił do tajnej drużyny tomaszowskich skautów pod kierownictwem Jana Szustera. W 1917 r. został członkiem tomaszowskiego obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) przyjmując ps. „JEREMI”. 12 listopada 1918 r. brał czynny udział w rozbrajaniu niemieckiego garnizonu w Tomaszowie Maz.
Jako ochotnik wstąpił do Wojska Polskiego. Przydzielony do XI kompanii 3. batalionu 28. pułku Strzelców Kaniowskich.Od 30 stycznia 1919 r. brał udział w walkach o granice Rzeczypospolitej na Śląsku Cieszyńskim. Wraz z 28. p. SK od 7 marca 1919 r. walczył pod Wołczuchami. 16 marca 1919 r. brał udział w bitwie pod Dąbrówką. Następnie walczył na Ukrainie w czasie oblężenia Sądowej Wiśni jako łącznik przy 3. Baonie. Tam został kontuzjowany i 16 maja 1919 r. odesłany do szpitala w Przemyślu. Po zakończeniu działań wojennych zdemobilizowany i w 1921 r. powrócił do Tomaszowa Maz.
Po powrocie do rodzinnego miasta brał czynny udział w działalności związkowej i politycznej. Jako delegat z naszego miasta w dniach od 7 do 8 maja 1922 r. brał udział w I zjeździe Województwa Łódzkiego Młodzieży Polskiej „ORLĘ” w Łodzi.
W 1923 r. rozpoczął pracę w Tomaszowskiej Fabryce Sztucznego Jedwabiu (TFSJ). Początkowo jako robotnik, a następnie majster na oddziałach chemicznych: denitracja, wiskoza, przędzalnia. Był aktywnym działaczem związku zawodowego „Zjednoczenie Zawodowe Praca”. W maju 1933 r. po wybuchu strajku w TFSJ został wybrany do Komitetu Strajkowego. Wystąpił z wnioskiem o wydawanie zapomóg dla najbardziej potrzebujących. 21 maja 1933 r. Wraz z delegatami strajkujących robotników uczestniczył w spotkaniu się Prezydent Ignacym Mościckim jakie odbyło się w Spale. Od 2 do 5 czerwca 1933 r. w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej w Warszawie, brał udział w negocjacjach, które zakończyły się sukcesem strajkujących.
W 1934 r. kandydował z ramienia Bloku Gospodarczo – Demokratycznego do Rady Miasta i został wybrany na radnego. Na posiedzeniu Radu Miasta 11 marca 1936 r. złożył wniosek, aby ogrodzenie po rozebranej cerkwi przekazać na ogrodzenie kościoła Św. Michała przy ulicy Spalskiej. Wniosek uzyskał akceptację i został zrealizowany. W 1939 r. ponownie wybrany do Rady Miasta.
W pierwszych dniach września 1939 r. ochotniczo zgłosił się w 41. baonie wartowniczym w Łodzi. Walczył w obronie Warszawy i Modlina. Po kapitulacji stolicy dostał się do niewoli. W październiku 1939 r. został zwolniony i powrócił do Tomaszowa Maz. Podczas okupacji pracował w TFSJ.
W styczniu 1945 r. organizował służbę ochrony zakładu. Od 24 stycznia 1945 r. do 1950 r. był V-ce przewodniczącym Rady Zakładowej i Przewodniczącym Komisji Współzawodnictwa Pracy. Zorganizował w zakładzie Kasę Zapomogowo – Pożyczkową. Był inicjatorem zorganizowania kilkunastu wycieczek krajoznawczych dla pracowników zakładu. W TFSJ i ZWCH „Wistom” Jan Polak przepracował ponad 40 lat.
Zmarł 18 sierpnia 1967 r. i został pochowany na cmentarzu katolickim w Tomaszowie Maz. Wspomnienie pośmiertne Jana Polaka zostało opublikowane w Biuletynie Informacyjnym nr 9 z 1967 r.
Był odznaczony: Medalem Niepodległości (nadanym 17.03.1938 r.), dwukrotnie Brązowym Krzyżem Zasługi (nadany 15 września 1938 r. i 28 kwietnia 1946 r.), Srebrnym Krzyżem Zasługi z (nadany 20 września 1961 r.), odznaką XV-lecia Związku Zawodowego Pracowników Przemysłu Chemicznego (przyznaną 8 listopada 1960 r.)
J.P. miał dwóch braci, którzy tak jak i on byli żołnierzami L. P. Konstanty Polak poległ 1 października 1915 r. w m. Kołki na Ukrainie. Władysław Polak, legionista L.P. przeszedł cały szlak bojowy, był mieszkańcem Tomaszowa Maz., zmarł 6 września 1993 r. przeżywszy 100 lat.
Żonaty z Stanisławą z Hejdusiów (ślub 28 października 1922 r. w kościele parafialnym pw. Św. Antoniego w Tomaszowie Maz.). Z tego związku miał córki Janinę, Irenę i syna Kazimierza.
Materiały źródłowe i publikacje: Zbiory rodzinnych dokumentów i fotografii w posiadaniu autora; A. Woskowski Harcerstwo w Tomaszowie Mazowieckim w l. 1911 - 1918 str. 19 i 105.; Pismo do Komisarza Rządowego m Tomaszowa Maz. str. 2. znajduje się Archiwum Państwowym Piotrków Tryb.oddział Tomaszów Maz.(dalej APPToTM) gr. III.; Protokół Nr 18 z posiedzenia Rady Miasta z dnia 11 marca 1936 r. str. 1 w zbiorach APPPToTM: wycinek z gazety tomaszowskiej z 1936 r. w zbiorach autora.; Protokół z posiedzenia Rady Miasta z dnia 21 lipca 1939 r. str. 1 APPPToTM gr. III sygn. 2587 karta 292; publikacja pt. 60 lat Zakładów Włókien Sztucznych” str. 149; J. Woicki Drogi do wolności 1918-2018 wyd. nakładem autora w 2018 r. ISBN 978-83-941611-4-9
Opracował Jan Woicki
MARIAN FRYC
Marian Fryc s. Romana i Janiny Wandy z Narczyńskich ur. 20 maja 1919 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Przez całe życie mieszkał przy ul. Projektowej 26 w Tomaszowie Mazowieckim. Absolwent Gimnazjum i Liceum Humanistycznego Stowarzyszenia Szkolnego (dawne gimnazjum kupieckie) w Tomaszowie Mazowieckim (prawdopodobnie matura z roku 1937).[1] Po ukończeniu szkoły średniej podjął pracę w dziale księgowości Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu. W latach okupacji pracował w tymże zakładzie.[2] W lutym 1945 r. ochotniczo wstąpił do 14 Brygady Artylerii Przeciwpancernej, gdy jednostka ta stacjonowała w Tomaszowie Mazowieckim. Wcielony jako szeregowiec do 58 pułku artylerii przeciwpancernej. Brał udział w walkach pod Budziszynem na terenie Saksonii. Za udział w walkach odznaczony m. innymi Medalem za Odrę, Nysę i Bałtyk, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Odznaką Grunwaldzką. We wrześniu 1945 r. (06.09.1945 r.) zdemobilizowany.[3]
Od września 1945 r. pracował jako nauczyciel w Szkole Podstawowej nr 1 przy ul. Stolarskiej w Tomaszowie Maz. Jednocześnie podjął naukę w celu uzyskania wykształcenia pedagogicznego. W 1949 roku ukończył Liceum Pedagogiczne w Tomaszowie Maz. Natomiast w 1955 roku ukończył Wyższą Szkołę Pedagogiczną – kierunek geografia.[4]
W roku 1948 był inicjatorem założenia w Tomaszowie Mazowieckim młodzieżowej orkiestry międzyszkolnej.[5] W ramach działalności pozaszkolnej prowadził zespół muzyczny w tutejszej jednostce wojskowej i Szkole Podstawowej nr 1. Od roku 1950 był też instruktorem w Domu Harcerza a następnie w Młodzieżowym Domu Kultury w Tomaszowie Maz. prowadząc tam koło muzyczne.[6] W roku szkolnym 1957/1958 był nauczycielem śpiewu i prowadził szkolny chór w I LO.[7]
W roku 1968 wraz z kilkunastoma innymi kombatantami 14. SSBAP otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Tomaszowa Mazowieckiego.[8] Prawdopodobnie był wówczas V-ce Przewodniczącym miejscowego koła ZBOWID.[9] Za osiągnięcia w pracy pedagogicznej oraz w działalności społecznej był miedzy innymi odznaczony: Srebrnym Krzyżem Zasługi, Odznaką Pamięci Narodowej; odznakami Za Zasługi dla Województwa Łódzkiego, Tysiąclecia Państwa Polskiego i Zasłużony Działacz Kultury.[10]
Jak wcześniej zaznaczono mieszkał z matką Janiną Wandą i żoną Jadwigą z d. Szramkowską przy dawnej ul. Projektowej nr 26 (w czasach PRLu ulica ta nosiła nazwę J. Krasickiego a obecnie J.U.Niemcewicza).
Na początku lat 70.XX wieku został inspektorem szkolnym Wydziału Oświaty MRN.
Zmarł nagle 14 marca 1972 r. w Tomaszowie Mazowieckim. Pochowany na miejscowym cmentarzu katolickim w kwaterze 14.
Opracowali: Marian Fronczkowski i Antoni Smolarek
[1] Archiwum Państwowe w Piotrkowie Tryb. Oddział w Tomaszowie Mazowieckim, zesp.7 gr. III Kartoteka mieszkańców, karty meldunkowe Mariana Fryc, Janiny Wandy Fryc, Romana Fryc;[2] Teczka akt osobowych w zbiorach archiwum Szkoły Podstawowej nr 1 w Tomaszowie Mazowieckim;[3] A. Kędzierski Tomaszowianie na Bitewnych Szlakach Drugiej Wojny Światowej, s. 20-23, wyd. Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim, Tomaszów Mazowiecki - 1999 r.; prof. dr hab. Zdzisław Misztal 14 Sudecka Samodzielna Brygada Artylerii Przeciwpancernej, wyd. Akademia Marynarki Wojennej / AMW Wewn.1066/2005; Janusz Bobkowski W walce z czołgami, Wydawnictwo MON, Warszawa 1961 r.;[4] Teczka akt osobowych M.Fryca przechowywana w archiwum Szkoły Podstawowej nr 1 w Tomaszowie Maz.;[5] Głos Tomaszowa z 21.10.1948 r. art. prasowy pt. Orkiestra młodzieżowa (zbiory Biblioteki Cyfrowej Ziemi Łódzkiej);[6] informacja z kroniki MDK oraz oświadczenia B. Sobańskiego;[7] I LO im. J. Dąbrowskiego w Tomaszowie Maz. (1904-1993), wykaz nauczycieli, praca zbiorowa pod red. T. Kawki, wyd. Komitet Organizacyjny 90-lecia liceum;[8] Oświadczenie ustne Bogdana Sobańskiego przełożonego z czasów pracy M. Fryca w MDK, informacja ustna St. Koszela b. nauczyciela SP nr 1 oraz inskrypcja na płycie nagrobnej M.Fryca;[9] informacja B. Sobańskiego i St. Koszela;[10] Teczka akt osobowych Mariana Fryca przechowywana w archiwum Szkoły Podstawowej nr 1 w Tomaszowie Mazowieckim. Fotografie ze zbiorów Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim