Podsumowanie XXVII Kwesty
pn. „Ratujmy groby zasłużonych Tomaszowian”
1 listopada br, członkowie i przyjaciele Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego przeprowadzili już dwudziestą siód
mą kwestę cmentarną, z której zebrane środki zostaną przeznaczone na prace porządkowe i renowacyjne przy nagrobkach odrestaurowanych w poprzednich latach.
26 sierpnia 1840 r. w Tomaszowie Mazowieckim, filologa klasycznego, profesora szkół średnich, bibliotekarza i oficer wojsk napoleońskich.
Wszystkich zainteresowanych wolontariatem w XXVII Kweście Cmentarnej pn. „Ratujmy Groby Zasłużonych Tomaszowian”, bardzo gorąco zapraszamy do współpracy.
Osobą koordynującą tegoroczną akcję jest Jakub Olczyk, tel. 604-227-475.
Zarząd oraz członkowie Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego
Zawiadomienie o zwołaniu Walnego Zgromadzenia na dzień 20.03.2024
Zawiadomienie
o zwołaniu na dzień 20.03.2024 r.
Walnego Zgromadzenia Członków Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego
Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego na podstawie §19 Statutu zwołuje Walne Zgromadzenie Członków, które odbędzie się w środę 20.03.2024 r. w Galerii Arkady (ul. Rzeźnicza 4).
Początek obrad o godz. 17.00 (I termin), a w przypadku braku kworum o godz. 17.30 (II termin). Przed rozpoczęciem obrad przyjmowane będą wpłaty składek członkowskich u Skarbnika – Piotra Kucharskiego. Składki można też przekazać na nasze konto w Banku Spółdzielczym w Białej Rawskiej, Filia w Tomaszowie Mazowieckim, na rachunek nr 21 9291 0001 0125 7997 2000 0010. Wysokość składki rocznej: dorośli – 60 zł, emeryci i renciści – 30 zł. Członkowie proszeni są również o zabranie ze sobą legitymacji członkowskich w celu przedłużenia ważności na 2024 rok. Poniżej przedstawiamy porządek obrad Walnego Zebrania Członków Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego:
1) Otwarcie Walnego Zgromadzenia Członków.
2) Wybór przewodniczącego i sekretarza WZC
3) Przyjęcie porządku obrad.
4) Przyjęcie regulaminu WZC
5) Wybór Komisji Mandatowej.
6) Wybór Komisji Uchwał i Wniosków.
7) Przedstawienie protokołu Komisji Mandatowej.
8) Przedstawienie sprawozdania Zarządu z działalności TPTM w 2023 r.
10) Przedstawienie sprawozdania finansowego Zarządu za 2023 r.
11) Przedstawienie sprawozdania Komisji Rewizyjnej za 2023 r.
12) Dyskusja nad w/w sprawozdaniami.
13) Zatwierdzenie sprawozdań (Zarządu i Komisji Rewizyjnej).
14) Podjęcie uchwały nr 1/2024 w sprawie udzielenia absolutorium Zarządowi za działalność w 2023 r.
15) Zmiany w składzie Zarządu TPTM. Uzupełnienie wakatów w Zarządzie. Podjęcie Uchwały nr 2/2024.
16) Przedstawienie projektu planu działalności TPTM w 2024 r.
17) Przedstawienie projektu planu finansowego TPTM w 2024 r.
18) Dyskusja.
19) Podjęcie uchwały nr 3/2024 w sprawie planu działalności TPTM w 2024 r.
20) Podjęcie uchwały nr 4/2024 w sprawie planu finansowego TPTM w 2024 r.
21) Nadanie tytułu honorowych członków TPTM.
22) Sprawy różne, wnioski.
24) Przedstawienie protokołu Komisji Uchwał i Wniosków.
25) Zamknięcie Walnego Zgromadzenia Członków.
W imieniu Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego serdecznie zapraszam na posiedzenie Walnego Zgromadzenia oraz proszę o niezawodne przybycie.
Przewodniczący Zarządu TPTM
Michał Jodłowski
55-lecie utworzenie Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego oraz jubileusz 25-lecia organizacji kwest cmentarnych.
Za nami jubileuszowe spotkanie 55-lecia utworzenia Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego oraz 25-lecia organizacji kwest cmentarnych pn. „Ratujmy groby zasłużonych tomaszowian”.
Spotkanie miało na celu przedstawienie rysu historycznego, podsumowanie inicjatyw społecznych, kulturalnych, sportowych i patriotycznych na przestrzeni ostatnich 55 lat. Było również okazją do podziękowań dla zasłużonych honorowych członków TPTM, członków założycieli oraz wszystkich zaangażowanych i zrzeszonych w naszym stowarzyszeniu.
Gości powitała Pani Ewa Kotela, a następnie przekazała głos aktualnemu Przewodniczącemu Zarządu TPTM – Michał Jodłowski oraz honorowym członkom – Pani Krystynie Krysiak i Panu Bogdanowi Sobańskiemu, którzy otworzyli oficjalne obchody jubileuszu łącząc historyczną klamrą idee powstania TPTM z jej bieżącymi sprawami i działalnością.W dalszej części programu Michał Jodłowski i Ewa Kotela przedstawili dokonania TPTM na przestrzeni 55 lat, organizowane akcje i wydarzenia, idee oraz inicjatywy prezentowane przez Zarząd.Na sali znajdowało się ponad 100 zaproszonych, znamienitych gości.W kolejnym punkcie programu w imieniu Zarządu TPTM wręczyliśmy dowody wdzięczności, pamiątkowe drewniane tabliczki oraz medale
okolicznościowe z okazji 25-lecia kwest (wg. projektu Jana Woickiego), zarówno dla zasłużonych członków TPTM, jak wszystkich Przyjaciół Tomaszowa – organizacji, instytucji, stowarzyszeń, szkół oraz mediów.
Gościem specjalnym zaproszonym przez Zarząd TPTM był Tadeusz Woźniak wraz ze swoim wspaniałym zespołem w składzie Jolanta Majchrzak – Woźniak, Piotr Woźniak i Mariusz Jagoda. Tadeusz Woźniak to znakomity kompozytor, muzyk i wokalista, wielokrotnie nagradzany m.in. laureat nagrody głównej na Festiwalu w Opolu, uhonorowany nagrodą „Piękniejsza Polska” Prezydenta RP (2004), odznaczony brązowym medalem „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”, Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, uhonorowany nagrodą im. Przemysława Gintrowskiego Za Wolność w Kulturze.
Dziękujemy w imieniu całego Zarządu Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego wszystkim tym, którzy przyjęli nasze zaproszenie i uczestniczyli z nami w tym ważnym dla nas wydarzeniu.
Szanowni Państwo,
W tym roku Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego obchodzi jubileusz 55-lecia powstania 
Z tej okazji chcielibyśmy zaprosić wszystkich Przyjaciół na spotkanie podsumowujące 55 lat działalności 
oraz 25 lecie kwest cmentarnych organizowanych na tomaszowskich nekropoliach.
Obchody zwieńczy koncert Tadeusza Woźniaka z zespołem
Serdecznie Zapraszamy!
Do zobaczenia.
Michał Jodłowski
Przewodniczący Zarządu
Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego
POLECAMY NOWE OPRACOWANIA O HISTORII TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO
ZBROJNE PODZIEMIE ANTYKOMUNISTYCZNE W TOMASZOWIE MAZOWIECKIM I OKOLICY 1945 -1952
Autor: Jarosław Pązik
Liczba stron: 218, rok wydania: 2023, wydano nakładem autora. Do nabycia u autora po uprzednim kontakcie telefonicznym.
W przedmowie autorstwa dr Andrzeja Wróbla czytamy:
… Polskie powojenne podziemie niepodległościowe obecnie stało się jednym z najważniejszych tematów badawczych polskiej historiografii. Temat ten podjął także tomaszowski pasjonat historii regionalnej Jarosław Pązik. Rezultatem jego wieloletnich badań jest niniejsza publikacja. …Książka ta jest bardzo interesująca i wartościowa. Jest pierwszym i pionierskim opracowaniem dotyczącym działalności tzw. żołnierzy wyklętych na terenie Tomaszowa mazowieckiego i jego okolicy.
Pułkownik Stanisław Hojnowski (1893-1939). Biografia obrońcy Tomaszowa Mazowieckiego z września 1939 roku
Autor: Marek Stefański
Rok wydania: 2023, liczba stron: 264, seria: Biblioteka Oddziału IPN w Łodzi, tom LXIII. Do nabycia w księgarni wysyłkowej IPN lub 7 września 2023 r. godz. 17.00 podczas spotkania autorskiego i prezentacji publikacji w tomaszowskim muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego.
W nocy z 6 na 7 września 1939 r. ulica Warszawska i przyległe uliczki Tomaszowa Mazowieckiego były miejscem dramatycznych wydarzeń. Niemiecki atak na przemieszczająca się kolumnę 45. pułku piechoty wywołał nieopisany chaos w szeregach polskich żołnierzy, którzy próbowali wydostać się z zasadzki. Oficerowie, którzy nie polegli w pierwszych minutach walki, usiłowali zapanować nad sytuacją. Szczegóły tego wydarzenia budziły i nadal budzą kontrowersje. Od czyjej kuli zginął ostatni dowódca 45 Pułku Piechoty? Czy z rąk miejscowych Niemców z V kolumny, żołnierzy regularnych oddziałów Wehrmachtu? Na te i wiele innych pytań odpowiedzi udziela autor pierwszej biografii płk. Stanisława Hojnowskiego. Opracowanie ubogacają unikalne zdjęcia i dokumenty pozyskane przez autora z archiwów rodzinnych.
TOMASZOWSKIE PRZEDMIEŚCIA – KACZKA I WILANÓW
łącznie z albumem
KACZKA i WILANÓW NA STARYCH FOTOGRAFIACH
Autor: Marian Fronczkowski
Liczba stron: 178 + 47, forma wydania: plik PDF, dostępna na stronie internetowej Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim
Mam nadzieję, że po koniec września tego rogu na stronach miejscowego Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego opublikowana zostanie w formie pliku PDF kolejna część opracowania dotyczącego historii zabudowy ulic Tomaszowa Mazowieckiego. Tym razem przenosimy się na wschodnie przedmieście do Wilanowa i Kaczki.
W ubiegłym wieku obie te dzielnice odgrywały istotną rolę w ekonomicznym i kulturalnym życiu miasta. Głównie za sprawą wilanowskiej fabryki. W pierwszej połowie XX wieku były najdalej oddalone od centrum ale jednocześnie najludniejsze. Obie dzielnice miały własną, relatywnie uporządkowaną siatkę kilkunastu ulic z całą rozmaitością podmiejskich budynków. Posiadały żłobek, ochronkę-przedszkole, szkołę, klub sportowy, kino, dom kultury, orkiestrę, straż pożarną, wartownię Policji Państwowej a później posterunek MO, placówkę pocztową i bankową. Był w tej dzielnicy ogromny zakład przemysłowy, który w szczytowym okresie rozwoju dawał pracę ponad 7 tys. mieszkańcom Tomaszowa. Dziś nie ma już Kaczki i wilanowskich zakładów chemicznych, dlatego uznałem, że trzeba o nich opowiedzieć.
Dla zainteresowanych, którzy jeszcze nie mieli okazji zapoznać się z HISTORIĄ ZABUDOWY NAJSTARSZYCH ULIC TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO podaję linki do pobrania tekstu tego opracowania:
Cz. I – Układ urbanistyczny
Cz. II – Pl. T. Kościuszki
Cz. III – Al. Marszałka Piłsudskiego:
Cz. IV – Al. Św. Antoniego do ul. Szkolnej:
Cz. V – Al. Św. Antoniego cd :
Cz. VI – Ul. P.O.W.
Cz. VII – ul. Farbiarska i Tkacka
Cz. VIII – ul. Prezydenta Ignacego Mościckiego:
Cz. IX – Ul. Konstytucji 3-go Maja
Cz. X – Ul. Warszawska do ul. Szerokiej :
Cz. XI – Ul. Warszawska cd :
Cz. XII – Ul. Jerozolimska:
Cz. XIII – Ul. Wschodnia:
Cz. XIV – Ul. Piekarska:
Cz. XV – Ul. Berka Joselewicza:
Cz. XVI – Ul. Krzyżowa:
Cz. XVII – Ul. Juliusza Słowackiego:
Cz. XVIII – Ul. Grunwaldzka :
Cz. XIX – Ul. Kołłątaja:
Spotkanie pt. Tomaszów wczoraj i dziś. „Rodzina Ostrowskich”
z gościem specjalnym Panią prof. Elżbietą Wichrowską z Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzącym ze strony TPTM – Michał Jodłowski a ze strony Kongresu Kobiet – Adam Pierzchała/
Zapraszamy na Walne Zgromadzenie Członków Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego
Zawiadomienie
o zwołaniu na dzień 29.03.2023 r.
Walnego Zgromadzenia Członków Towarzystwa
Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego
Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego na podstawie
§19 Statutu zwołuje Walne Zgromadzenie Członków, które odbędzie się w środę 29.03.2023 r. w Galerii Arkady (ul. Rzeźnicza 4).
Początek obrad o godz. 17.00 (I termin), a w przypadku braku kworum o godz. 17.30 (II termin). Przed rozpoczęciem obrad przyjmowane będą wpłaty składek członkowskich u Skarbnika – Piotra Kucharskiego. Składki można też przekazać na nasze konto w Banku Spółdzielczym w Białej Rawskiej, Filia w Tomaszowie Mazowieckim, na rachunek nr 21 9291 0001 0125 7997 2000 0010. Wysokość składki rocznej: dorośli – 60 zł, emeryci i renciści – 30 zł. Członkowie proszeni są również
o zabranie ze sobą legitymacji członkowskich w celu przedłużenia ważności na 2023 rok. Poniżej przedstawiamy porządek obrad Walnego Zebrania Członków Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego:
- Otwarcie Walnego Zgromadzenia Członków.
- Wybór przewodniczącego i sekretarza WZC
- Przyjęcie porządku obrad.
- Przyjęcie regulaminu WZC
- Wybór Komisji Mandatowej.
- Wybór Komisji Uchwał i Wniosków.
- Przedstawienie protokołu Komisji Mandatowej.
- Podjęcie uchwały nr 1/2022 w sprawie nadania honorowego członkostwa TPTM
- Przedstawienie sprawozdania Zarządu z działalności TPTM w 2022 r.
- Przedstawienie sprawozdania finansowego Zarządu za 2022 r.
- Przedstawienie sprawozdania Komisji Rewizyjnej za 2022 r.
- Dyskusja nad w/w sprawozdaniami.
- Zatwierdzenie sprawozdań (Zarządu i Komisji Rewizyjnej).
- Podjęcie uchwały nr 2/2023 w sprawie udzielenia absolutorium Zarządowi za działalność w 2022 r.
- Przedstawienie projektu planu działalności TPTM w 2023 r.
- Przedstawienie projektu planu finansowego TPTM w 2022 r.
- Podjęcie uchwały nr 3/2023 w sprawie planu działalności TPTM w 2023 r.
- Podjęcie uchwały nr 4/2023 w sprawie planu finansowego TPTM w 2023 r.
- Zmiana Statutu Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego – Uchwała nr 5/2023
- Nadanie tytułu honorowych członków TPTM – Uchwała nr 6/2023
- Sprawy różne, wnioski.
- Głosowanie wniosków.
- Przedstawienie protokołu Komisji Uchwał i Wniosków.
- Zamknięcie Walnego Zgromadzenia Członków.
W imieniu Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego serdecznie zapraszam na posiedzenie Walnego Zgromadzenia oraz proszę o niezawodne przybycie.
Przewodniczący Zarządu TPTM
Michał Jodłowski
Życzenia Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego
Sztandar tomaszowskich Legionistów odnaleziony
Kolega Jan Woicki od ponad dwóch lat poszukiwał około 100 letniego sztandaru Związku Legionistów Polskich Oddział w Tomaszowie Mazowieckim. Poszukiwania były długotrwałe i kłopotliwe ze względu na upływ czasu. Dochodzenie prowadzono wielowątkowo ze względu na konieczność dotarcia do osób w różnych częściach naszego kraju (muzea, czasopisma, IPN, kancelarie cmentarne, osoby prywatne).
13 g rudnia 2022 r. otrzymaliśmy informację, że sztandar został odnaleziony.
Czynimy starania aby pozyskać go i przekazać mieszkańcom naszego miasta.
Chcielibyśmy aby odnalazł swoje miejsce w naszym muzeum, jako eksponat o dużej wartości historycznej dla Tomaszowa Mazowieckiego. Równolegle kolega Jan Woicki sukcesywnie zbiera informacje na temat tomaszowskich legionistów. Do tej pory udało się ustalić ponad 90 osób służących w Legionach, a pochodzących lub związanych z naszym powiatem (osoby potwierdzone dokumentami).
Podsumowanie Rekordowej XXV Kwesty Cmentarnej 
XXV jubileuszowa kwesta cmentarna pn. „Ratujemy groby zasłużonych Tomaszowian”, zakończyła swój pierwszy etap w postaci zbiórki w bramach tomaszowskich nekropolii. Kwestowano 30 października oraz 1 listopada w bramach cmentarza przy ul. Smutnej oraz w bramach cmentarza komunalnego przy ul. Dąbrowskiej. W tym roku po raz pierwszy kwesta została zorganizowana na cmentarzu parafialnym na osiedlu Białobrzegi i w zaledwie 4 godziny kwesty zebrano ponad 2100 zł.
Dotychczas po podliczeniu i zsumowaniu wpłat na konto organizatora jakim jest Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego, udało się zebrać rekordową w historii tomaszowskich kwest kwotę ponad 20 tys. zł.
Organizacja kwesty nie powiodła by się gdyby nie przyjaciele Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego w postaci stowarzyszeń, organizacji, szkół, dziennikarzy, polityków, samorządowców a przede wszystkim mieszkańców naszego miasta.
W imieniu całego Zarządu TPTM podziękowania za organizację, wsparcie, udział w kweście, Wolontariat składa Przewodniczący Zarządu TPTM Michał Jodłowski na ręce Uniwersytetu Trzeciego Wieku z Panią Krystyną Wilk i Jerzym Lambertem na czele, JW 1002 Strzelec na czele z dowódcą Moniką Malczewską oraz Piotrem Malczewskim, Polskiemu Związkowi Emerytów, Rencistów i Inwalidów, Związkowi Nauczycielstwa Polskiego, Uczniom z II Liceum Ogólnokształcącego z Wychowawcą Panem Maciejem Błaszczykiem, Zespołowi Szkół Ponadpodstawowych nr 2 z Wychowawcami Panią Wiktorią Kin, Agnieszką Baranowską i Panem Tomaszem Ziębą, Zespołowi Szkół Ponadpodstawowych nr 3 z Wychowawcami Waldemarem Juszczak, Katarzyną Geszcz, Ewą Pełką, Małgorzatą Majda, Edytą Grabowską oraz Magdaleną Kłoda.
Serdeczne podziękowania składamy również Panu Posłowi na Sejm RP Cezaremu Grabarczykowi.
Dziękujemy Redakcji TIT, Redakcji Nasztomaszow.pl oraz Format 3A.
Jednocześnie informujemy, iż zbiórka publiczna na renowację nagrobka Leona Witolda Maya trwa jeszcze do 31 grudnia 2022 r. w postaci wpłat na konto TPTM.
Wpłat można dokonywać na konto Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego:
Bank Spółdzielczy w Białej Rawskiej, Filia w Tomaszowie Maz.,
nr 21 9291 0001 0125 7997 2000 0010
z dopiskiem „Kwesta 2022”
Wysłane z aplikacji Poczta dla systemu Windows
Sprzątanie zapomnianych nagrobków dziecięcych na Cmentarzu przy ul. Smutnej
XXV Jubileuszowa Kwesta Cmentarna pn. „Ratujmy groby zasłużonych tomaszowian”
Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego, działając w imieniu członków TPTM zwraca się z prośbą o wsparcie i udział w jubileuszowej XXV Kweście Cmentarnej pn. „Ratujmy groby zasłużonych tomaszowian”, zarejestrowanej jako zbiórka publiczna pod nr 2022/4213/OR w dniu 28.09.2022 r. Środki zebrane w tegorocznej kweście przeznaczone zostaną na renowację nagrobka ks. Witolda Leona Maya.
XXV Kwesta Cmentarna będzie prowadzona w bramach tomaszowskich nekropolii – Cmentarza Rzymsko-Katolickiego przy ul. Smutnej, Cmentarza Komunalnego przy ul. Dąbrowskiej w godzinach od 10 – 16 oraz po raz pierwszy w bramie Cmentarza parafialnego na osiedlu Białobrzegi w godzinach od 12 – 16, w dniach 30.10.2022 r. oraz 01.11.2022 r.
Wolontariuszy chętnych do udziału w Kweście prosimy o zgłoszenia do:
Pani Ewy Kotela – pod nr tel. 695 990 018 oraz
Michała Jodłowskiego pod nr tel. 660 682 730.
Leon Witold May urodził się 1 maja 1874 r. w Prenach (Prienai) pow. Mariampolski k. Kowna na Litwie. Syn Franciszka i Emmy Antoniny z Wansbuterów.
W latach 1896–1901 studiował teologię ewangelicką w Dorpacie (prawdopodobnie teologię na Cesarea Universitas Dorpatiensi obecnie w Tartu w Estonii). Powierzenie funkcji kapłańskich na duchownego kościoła ewangelicko augsburskiego otrzymał 16 lutego 1902 r. W latach 1902–1905 był wikariuszem ewangelickiej parafii Świętej Trójcy w Łodzi. W latach 1905–1911 proboszcz parafii ewangelickiej w Bełchatowie a w latach 1911–1913 w Ozorkowie. Od 1913 r. objął probostwo w Tomaszowie Mazowieckim. Poliglota, poza językiem polskim władał biegle litewskim, rosyjskim, niemieckim, łaciną, greką i jidysz.
Od 1 lipca 1913 r. wraz z żoną Marią Heleną Agatą, synem Erykiem (ur. 4.04.1910 r. w Bełchatowie) i córką Dagmarą (ur. 24.12.1903 r. w Łodzi) zamieszkał w Tomaszowie przy ul. Św. Antoniego 39 w budynku plebanii obok ewangelickiego kościoła Zbawiciela. Od 20.06.1923 r. dołączyli do nich Franciszek i Emma Antonina, rodzice L.W. Maya, którym udało się przesiedlić z Rosji. Rodzina Mayów, a właściwie tylko Maria May, zajmowała mieszkanie na plebani do 21 grudnia 1939 r. następnie musiała je opuścić i przenieść się na ul. Limanowskiego 3 m. 1 (obecnie ul. Farbiarska 7) a od połowy 1940 r. wyprowadziła się do Rawy Mazowieckiej.
Witold May deklarował się jako Polak, co w ówczesnym Tomaszowie z kilkutysięczną mniejszością niemiecką było źle widziane wśród lokalnej wspólnoty luterańskiej. W 1917 roku aktywnie działał w Komitecie budowy pomnika Tadeusza Kościuszki, który do chwili obecnej stoi w centralnym punkcie miasta. Był współtwórcą publikacji „Tomaszów bohaterowi narodowemu” wydanej w 1918 roku z okazji obchodów kościuszkowskich w Tomaszowie Maz. Prawdopodobnie z tego powodu podczas pierwszej okupacji niemieckiej (w czasie I wojny światowej) został pozwany przed sąd. Sprawa się przewlekła i po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. upadła. W wolnej Polsce angażował się w działalność społeczną.
W 1919 roku kandydując w wyborach samorządowych z lisy nr 8 uzyskał mandat radnego rady miejskiej Tomaszowa Mazowieckiego. W latach 1918 -1934 nauczyciel w Gimnazjum Koedukacyjnym Stowarzyszenia Kupców w Tomaszowie Maz. Uczył j. niemieckiego, łaciny i religii. Od 23 kwietnia 1937 r. powierzono mu funkcję seniora diecezji piotrkowskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. W 1930 roku był współzałożycielem miejscowego stowarzyszenia Hodowców Gołębi Pocztowych. Publicznie wypowiadał się za poparciem Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Józefa Piłsudskiego (BBWR). 11 listopada 1936 r. w uznaniu dla jego działalności „na polu społecznym” został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Wchodził w skład Obywatelskiego Komitetu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej. Od 1937 r. wchodził w skład duchownych Synodu Kościoła Ewangelicko Augsburskiego Rzeczpospolitej Polski.
9 września 1939 r. po zajęciu miasta przez wojska niemieckie został aresztowany i wraz z 23 innymi zakładnikami przetrzymywany w budynku Straży Pożarnej przy ul. P.O.W. Po kilku dniach zwolniony, ale ponownie aresztowany 6 października 1939 r. Osadzony w policyjnym areszcie w Tomaszowie, następnie przez 8 miesięcy w więzieniu w Piotrkowie Trybunalskim. W lipcu 1940 r. przewieziony do Łodzi i dalej do obozu koncentracyjnego w Dachau. Zgładzony w KL Dachau 19 grudnia 1940 r.
W. May od 13.08.1902 r. żonaty z Marią Heleną Agatą z Jakobsonów. Małżonkowie May mieli córkę Dagmarę ur. 24.12.1903 r. w Łodzi i syna Eryka, ur. 4.04.1910 r. w Bełchatowie, Dagmara, córka L. Maya była żoną pastora Jerzego Kahane zamordowanego w 1941 r. w komorze gazowej w KL Sachsenhausen., którego symboliczna mogiła na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (aleja 25, grób 13). Dagmara Kahane mieszkała w Katowicach, zm. w 1988 r. Eryk May był studentem medycyny, mieszkał w Warszawie do 12.10.1938 r. Powrócił do Tomaszowa w sierpniu 1939 r., aresztowany przez Niemców 19.12.1939 r., dalsze jego losy nieznane.
Pastor L. May jest patronem ulicy na osiedlu mieszkaniowym im. Hubala w Tomaszowie Mazowieckim. Jest wymieniony na tablicy pamiątkowej w ewangelickim kościele Zbawiciela przy ul. św. Antoniego 39 oraz na tablicy pamiątkowej przed I Liceum Ogólnokształcącym im. Jarosława Dąbrowskiego przy ul. Mościckiego. W roku 1983 na cmentarzu ewangelickim przy ul. Smutnej wybudowano jemu poświęcony pomnik i tam też znajduje się symboliczny grób pastora L. Maya oraz grób jego małżonki Marii Heleny Agaty i córki Dagmary Kahane.
Wieczór wspomnień Tadeusza Kawki pt. „Pan Tadeusz” odbył się 14 października 2022 r. w Dniu Edukacji Narodowej
HISTORIA TOMASZOWSKICH ULIC
Opracowanie pt. „Historia zabudowy najstarszych ulic Tomaszowa Mazowieckiego” przygotowane przez Mariana Fronczkowskiego, którego fragmenty były publikowane na naszej stronie w zakładce „HISTORIA MIASTA” jest obecnie dostępne w odcinkach na stronie internetowej Muzeum im. Antoniego Ostrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim https://www.muzeumtomaszow.pl/
OCHOTNICY Z TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO W LEGIONACH POLSKICH JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO 
Sztandar Oddziału Związku Legionistów w Tomaszowie Mazowieckim.
W sierpniu 1914 r. (prawdopodobnie 25 lub 26 sierpnia) wrócił z Krakowa do Tomaszowa Jan Jagmin Sadowski, twórca tomaszowskiego skautingu. Wówczas już oficer Polskich Drużyn Strzeleckich. Zorganizował grupę ochotników, swych byłych kolegów skautów i rozpoczął ich szkolenie wojskowe. Był to konspiracyjny kurs podoficerski obejmujący wiadomości z zakresu organizacji armii, regulaminów służby wewnętrznej i zewnętrznej, naukę o broni i ćwiczenia z bronią. W połowie października 1914 r. korzystając z zajęcia miasta przez wojska niemieckie, ta wstępnie przeszkolona 14. lub 16. osobowa grupa wymaszerowała do Piotrkowa pod przywództwem przyszłego generała, Jana Jagmina Sadowskiego. Byli to pierwsi tomaszowianie, którzy uzupełnili szeregi I Brygady LP. Wśród nich byli między innymi Jan Szuster, Władysław Domaradzki, Paweł Nowak, Stanisław Lejka, Stanisław Dąbrowski, Władysław Błaszczyk. 
Jan Jagmin Sadowski(późniejszy generał WP) w mundurze oficera LP.
Z lewej fotografia przedstawia Legionistów; Władysława Błaszczyka Józefa Banaszczyka. Po prawo fotografia Jana Szustera. Zbiory prywatne.
Zbiórka przed wymarszem miała miejsce na skrzyżowaniu ówczesnych ulic Kaliskiej, Farnej i Pobożnej (obecnie jest to skrzyżowanie Al. Marsz. Józefa Piłsudskiego z ul. Legionów). Nawiązując do tego wydarzenia w X rocznicę powołania Legionów Polskich w roku 1924 wzniesiono pomnik poświęcony poległym Legionistom Józefa Piłsudskiego. Wtedy też zmieniono nazwy ulicy Kaliskiej na ul. Marsz. Józefa Piłsudskiego a ulic Farnej i Pobożnej na ul. Legionów. 
Poczet sztandarowy Oddziału Związku Legionów Polskich w Tomaszowie Mazowieckim w trakcie przemarszu ul. Św. Antoniego. Zbiory prywatne.
W L.P. poza wymienioną grupą tomaszowskich strzelców walczyło około stu ochotników wywodzących się z naszego miasta i jego okolic. Mówi o tym raport emisariuszy Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego autorstwa J. Skrzyńskiego i S. Stoki z inspekcji Punktu Werbunkowego LP w Tomaszowie, kierowany do Departamentu NKN w Krakowie z 16 lutego 1915 r. „…ogółem w Tomaszowie Mazowieckim łącznie z werbunkiem POW jesienią 1914 r. zgłosiło się do Legionów Polskich do maja 1915 r. 100 ochotników z czego 28 zwerbowano od lutego do 14 V 1915 r.” Po terminie wskazanym powyższym raportem, do Legionów wstąpiło jeszcze kilkudziesięciu ochotników pochodzących z naszego miasta. Z uwagi na szczególne zasługi żołnierzy ochotników LP w walce o wolność i niepodległość Polski, chcielibyśmy ustalić wszystkich Legionistów wywodzących się z naszego miasta i powiatu. Poniżej przedstawiamy wykaz nazwisk, które zdołano dotychczas ustalić na podstawie publikacji i dokumentów tutejszego archiwum i muzeum.
Ustalone nazwiska żołnierzy LP wywodzących się z Tomaszowa Mazowieckiego: Adamski Karol; Borusławski Bolesław; Banaszczak Józef; Cukier Stanisław – poległ 1916 r.; Cukier Feliks - poległ w kwietniu 1916 r. pod Stawygroszem; Cygański Władysław; Głogowski Adam; Gogolewski Stefan Goździk Jan Derda Feliks – poległ 1916 r.; Dziedzik Leon ; Dziedziński Jan; Dremlik Władysław; Domaradzki Władysław - poległ; Dąbrowski Stanisław - poległ;Frycholc Teodor; Guterman Roman; Hirsz Klemens – poległ 16 sierpnia 1920 r w bitwie Warszawskiej; Kiełkiewicz Jan; Korczyński (b.d.b); Kręczarski Artur; Latos Henryk; Lejka Stanisław; Łaski Wacław; Majda Aleksander; Mączka Jan - poległ w 1915 r. pod Krzywopłotami; Mączka Leonard – poległ w wojnie polsko - bolszewickiej 1920 r.; Mączka Todor – poległ w wojnie polsko- bolszewickiej 1920 r.;Mendla Karol; Mirowski Stefan; Nowak Paweł – poległ w 1915 r. pod Krzywopłotami; Ostalski Jakub – poległ w bitwie pod Kostiuchnówką w lipcu 1916 r.; Opałko Marian – zmarł z odniesionych ran 1922 r.; Papierski Florian - poległ; Polak Władysław; Polak Konstanty - poległ; Piekarski Piotr; Piętek Bolesław - poległ; Ptaszyński Wacław; Papierski Bolesław; Spała Stefan; Sadowski Jan „Jagmin”; Sulmann Władysław; Suzin Kazimierz, zmarł z ran 16 czerwca 1915 r.; Szadkowski Jan – poległ; Sztajman Maurycy – poległ 1 lipca 1916 r. w bitwie pod Kostiuchówką; Szymczak Stefan – poległ 1 lipca 1920 r. w bitwie pod Michałowicami; Turczynowicz Wacław; Tuchowski Roman; Walczyński Ignac; Wodziński Karol; Wojtasik Stefan; Witkowski Józef; Sęk Ignac; Skarliński (b.d.b); Opala Adolf; Urbaś Józef; Zientek Henryk; Zwojszczyk Stanisław; Zylber Zdzisław.
Potwierdzeniem i uzupełnieniem powyższego wykazu są dokumenty 23 legionistów z Tomaszowa Mazowieckiego jakie zgromadzono w Muzeum Marszałka Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. Są to :
- Banaszczak Józef s. Justyny, Antoniego 13.05.1897 r. Służył w LP od 15.10.1914 r.,
- Block (Bloch) Ryszard ur. w 1898 r. , przyjęty do LP w Piotrkowie 14 X 1915 r.,
- Błaszczyk Władysław s. Jadwigi, Antoniego ur. 01.01.1897 r. 31 VII 1916, przyjęty do LP w Piotrkowie,
- Ciszewski Ignacy s. Sylwestra i Stanisławy, ur. 26.05.1886 r., służył w LP od 01.09.1914 r.,
- Delaciński Jan Franciszka i Marianny. Ur. 1896 r. zginął 05.07.1916 r. w bitwie pod Kostiuchnówką. Służył w 9. komp. III baonu 6. pp III Brygady LP,
- Derda Feliks s. Marianny, Józefa 03.05.1893 r., poległ 1916 r. Do LP wstąpił 4 IX 1914 r.,
- Dudziński Antoni „Dobrowolski”, „Wawer” s. Walerii z d. Trzaskowska, ur. 06.06.1896 r. Zmarł 24.01.1989 r. pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W LP od 27 I 1915 r.,
- Dziedzic Leon ur. Tomaszów Maz. Służył w LP od 1 VI 1916,
- Edelman Maurycy ur. 1896 r. wstąpił do LP w 1914.,
- Guttermann Roman, Bolesław Szyfry Ur. 1896 r. Zaginął 5 VII 1916. pod Wołczeckiem. W LP od 16 IX 1914 r.,
- Kautsch Alfred s. Ludwiki Ur. 1895 r. Wstąpił do LP 18 IV 1915 r.,
- Kłosoń Antoni ur. Tomaszów. Służył w 12. komp. III baonu 2. pp II Brygady LP,
- Mirowski Stefan Jana i Emilii ur. 26.09.1893 r. 9 V 1915, zwerbowany i przyjęty o LP w Piotrkowie,
- Polak Konstanty Marianny, Kazimierza ur. 1896 r. Poległ 01.10.1915 r. pod Kołkami na froncie wołyńskim. Służył w 3. komp. I baonu 5. Pp. Brygady LP,
- Polak Władysław s., Kazimierza i Marianny ur. 1893 r. W LP od 17 IV 1915,
- Pytlik Józef s. Józefa ur. 1887 r. Służył od 21 V 1915 w LP,
- Rosenzweig Abraham s. Joela i Heleny, ur. 02. 07. 1894 r. W LP od 5 IX lub 5 X 1915 r.,
- Urbas Józef s. Ignacego u 12 lub 19.12.1897 r., w dniu 29 X 1915 przyjęty do LP w Piotrkowie,
- Skowroński Konstanty ur. 02.01.1892 r. Służył w 2. Pp. LP. 6 IV 1917 r.,
- Walter Ryszard s. Ewy, ur. 13.03.1896 r. Służył w LP,
- Wodziński Karol, Fryderyk s. Rozalii, Józefa, ur. 08.01.1897 r. Od 16 IV 1915 w DW NKN, od 15 VII 1915 w II baonie 5. Pp. I Brygady,
- Ziętek Henryk ur. 1895 r. Służył jako szer. w 4. Pp. III Brygady LP,
- Zwojszczyk Stanisław ps. „Wisła” ur. 16.09.1894 r., w LP od 1 X 1914., zamordowany w Katyniu. Należy sądzić, że jest jeszcze kilkunastu legionistów z Tomaszowa Maz. i powiatu tomaszowskiego, których nazwisk nie udało się dotychczas ustalić. W zbiorach Muzeum w Sulejówku jest wymienianych kilku Legionistów z miejscowości Powiatu Tomaszowskiego, w tym 7 osób z Lubochni, Smardzewic, Chorzęcina, Ujazdu. Dlatego też zwracam się do mieszkańców miasta i powiatu tomaszowskiego o przejrzenie swoich zbiorów i pamiątek rodzinnych a w przypadku odnalezienia informacji o nieznanych nam żołnierzach LP lub informacji mogących uzupełnić przedstawione dane, proszę o kontakt telefoniczny lub e-mailowy.
Poczet sztandarowy Oddziału Związku L.P. w Tomaszowie Maz. przed kościołem św. Antoniego. Poza Władysławem Błaszczykiem, nazwiska pozostałych b. legionistów do ustalenia. Zbiory prywatne.
Opracował Jan Woicki (tel. 603293015)
PILOCI POLSKICH SIŁ POWIETRZNYCH WYWODZĄCY SIĘ Z TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO I POWIATU TOMASZOWSKIEGO. Przygotowując dla Zarządu TPTM uzasadnienie na potrzeby renowacji nagrobka na mogile pilota Stanisława Laskowskiego, doszedłem do wniosku, że warto przybliżyć sylwetki innych pilotów, którzy podczas II wojny światowej służyli w PSP i RAF i są związani rodzinnie z naszym miastem. W publikacji autorstwa Andrzeja Kędzierskiego pt. „Tomaszowianie na bitewnych szlakach drugiej wojny światowej” opisany jest jedynie szlak bojowy sierżanta/chorążego pilota Stanisława Laskowskiego, lotnika Polskich Sił Powietrznych (PSP) w Wielkiej Brytanii. Jest tam też notka dotycząca sierżanta pilota Bronisława Drozdowskiego, ale on nie słuzył w PSP i RAF a był strzelcem pokładowym 8. Pułku Lotnictwa Szturmowego 1 Armii WP sformowanej w ZSRR. Wśród dostępnych źródeł i publikacji historycznych[1] odnalazłem kilkunastu innych pilotów urodzonych w naszym mieście lub w miejscowościach powiatu tomaszowskiego. Sądzę, że lista ta nie jest pełna i sprawa wymaga dalszych poszukiwań. Być może odezwą się osoby, które posiadają wiedzę, która pozwoli na uzupełnienie notek biograficznych i rozszerzenie grona lotników wywodzących się z Tomaszowa Maz. 
Stanisław Laskowski s. Leona i Bronisławy z Markowskich ur. 2.04.1907 r. w m. Koniuchy (na Litwie) [2]. Jako kpr. pilot, służył w 6. pułku lotniczym we Lwowie, następnie uczestnik wojny obronnej 1939 w składzie 66. eskadry obserwacyjnej Armii Łódź, ranny 3.09.1939 r., od 20.09. 1939 internowany w Rumuni, w listopadzie uciekł przez Bałkany do Francji. Od 2.02.1940 r. w Wielkiej Brytanii i przydzielony do RAF. Zestrzelony nad Kanałem La Manche. Od 1944 r. jako warrant oficer w brytyjskim 667. Dywizjonie. Udział w lotach podczas inwazji w Normandii. Pod koniec wojny w 229. Brytyjskiej grupie transportowej. Zmarł 28.04.1984 r. i został pochowany w kwat. 1 na cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej w Tomaszowie Maz. (biogram na stronie tptm.pl, zakładka Biogramy) 
kpt. pilot Konstanty Aleksander Rydzewski ur. 30.10.1893 r. w Tomaszowie Maz., zm. 16.07.1983, nr służb. RAF P-0228, przydział 37 MU i 30 MU (jednostka naprawcza), czterokrotnie odznaczony Medalem Lotnictwa. 
kpr. pilot Stefan Dylewski s. Bolesława i Marii Widerowskiej, ur. 11.09.1918 r. w Tomaszowie Maz., nr służb. RAF 781193, ostatni przydział 8 AGS (Szkoła Strzelców Pokładowych), odznaczony dwukrotnie ML. W Tomaszowie Maz. mieszkał przy ul. Warszawskiej 24, Warszawskiej 21/23 i d. Szosie Warszawskiej nr 2. Miał brata Tadeusza, Bolesława i Antoniego. 
plut. pilot Stanisław Kowalczyk s. Wawrzyńca i Jadwigi z. d. Rusek, ur. 02.12.1919 r. w Tomaszowie Maz. Od urodzenia mieszkał przy ul. Kolejowej 3 m. 2 (ul. Kolejowa 79/późniejsz ul. Daszyńskiego 2 m. 2., obecnie ul. ks. Jerzego Popiełuszki) Posiadał siostrę Irenę Marię ur. 1913 r., brata Czesława ur. 1921 r.) W RAF nr służb. 780579. Prawdopodobnie zm./poległ 9.08.1943 r., odznaczony ML. 
sierż. pilot (F/Sgt) Marian Król ur. 20.11.1919 r. w Tomaszowie Maz., zm. brak danych, nr służb. RAF 793854, służył w 301 Dywizjonie Bombowym, odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych i dwukrotnie Medalem Lotniczym, ostatni przydział do 10 AFU (Jednostki Zaawansowanego Szkolenia Lotniczego). 
por. radiooperator Jan (Janusz) Włodzimierz Antoniewicz s. Tadeusza Augustyna i Czesławy Strzeleckiej, ur. 3.10.1920 r. w Tomaszowie Maz. Ojciec od 1920 r. był dyrektorem Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Tomaszowie Maz. Do roku 1932 rodzina Antoniewiczów mieszkała przy Al. Św. Antoniego 57 m. 1 a następnie wymeldowani do Warszawy ul. Starościńska 1[3]. Posiadał brata Jerzego ur. 1919 r. i siostrę Krystynę ur. 1924 r. W l. 1943-1944 latał w 300. Dywizjonie Bombowym, odznaczony Krzyżem VM V kl., trzykrotnie Krzyżem Walecznych i trzykrotnie Medalem Lotniczym. 
kpt. obserwator Tadeusz Lipiński s. Józefa i Walerii Zuzanny z Nagrodzkich, ur. 17.01.1909 r. w Tomaszowie Maz. Mieszkał do 1931 r. w Tomaszowie Maz. przy ul. św. Tekli (obecnie ul. N. Barlickiego) nr 24 m. 13. W 1931 r. wymeldowany do Sanoka. Absolwent SPL VIII promocja. W PSL nr służb. P-1134, przydział do 30 Dywizjonu Bombowego i 18 OTU. Odznaczony VM V kl., trzykrotnie Krzyżem Walecznych, dwukrotnie Medalem Lotniczym. Po wojnie nie wrócił do Polski, zmarł 13.05.1895 r. W. Brytanii. 
por. (radio)obserwator Jerzy Aleksander Trzaskowski, ur. 9.04.1921 r. w Tomaszowie Maz., nr służb. P-2331/RAF781309, zm. 27.11.1991 r. W. Bryt., służył w 301 Dywizjonie Bombowym i 307 Dywizjonie Myśliwców Nocnych, odznaczony Krzyżem Wojennym VM V kl., trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Medalem Lotniczym. kpr. pilot / Sgt – Stanisław Wyszkowski s. Wacława i Feliksy, ur. 2. 06.1920 r. w Tomaszowie Maz., Mieszkał w Tomaszowie Maz. przy ul. Jeziornej 5 m. 20 (obecnie ul. Farbiarska). Zmarł/poległ 6.05.1942 r. w W. Bryt., nr służb. 780978, służył w 302 Dywizjonie Myśliwskim, odznaczony Medalem Lotniczym. [brak fot.] plut. radiooperator / LAS – Eugeniusz Ehlas s. Leonarda i Haliny ur. 02.12.1907 r. w Tomaszowie Maz. Mieszkał w Tomaszowie przy ul. Prezydenta Wojciechowskiego 15 (obecnie ul. Warszawska). Dowód osobisty wyd. 31 grudnia 1934 r. o nr 2023/309917/. zmarł 26.03.92 r. w. W. Bryt., odznaczony dwukrotnie Medalem Lotniczym. [brak fot.] sierż. strzelec pokład. (Bryt. W/O) Jan Lick (Lück) ur. 20.04.1915 r. w Tomaszowie Maz. Nr służb. 704621, służył w 301 Dywizjonie Bombowym zm. 12.04.1972 r. w Londynie, odznaczony VM V kl., trzykrotnie Krzyżem Walecznych. [brak fot.] sierż. mechanik pokładowy Zygmunt Witczak, ur. 27.11.1920 r. w Tomaszowie Maz. Nr służb. 784473, zm. 30.07.1989 r. W. Bryt., służył w 305 i 300 Dywizjonie Bombowym, odznaczony trzykrotnie Krzyżem Walecznych i Medalem Lotniczym. [brak fot.] sierż. radiomechanik / Sgt Franciszek Zakrzewski ur. 17.09.1901 r. w Tomaszowie Maz., nr służb. 780441, zm. 1993 r. Ottawa Kanada, służył w OTU (Jednostka Wyszkolenia Bojowego), odznaczony dwukrotnie Medalem Lotniczym. [brak fot.] sierż. bud. lotnisk / Sgt – Jan Józef Frankowski s. Jana i Anieli z d. Musiał, ur. 29.08.1910 r. w Tomaszowie Maz. W Tomaszowie Maz. mieszkał przy ul. Długiej 74 m. 5. W RAF nr służb. 703717, zm. 1971 r. w W. Byt., odznaczony dwukrotnie Medalem Lotniczym. [brak fot.] 
ppor. pilot (Bryt. P/O) Antoni Aleksander Zieliński ur. 20.02.1917 r. w Zaosiu. Nr służb P-1954/ (w RAF 783644). zmarł/poległ 20.08.1942 r. Służył w 304 Dywizjonie Bombowym. Odznaczony 3 x Krzyż Walecznych ( biogram w publikacji „Klub Tropicieli Przeszłości” wydanej w 2010 r. przez G.O.K. w Ujeździe). 
por. pilot Wiktor Stanisław Strzembosz ur. 12.07.1914 r. w Rokicinach, zm./poległ 8.07.1941 nad Francją, odznaczony VM V kl., 4 x Krzyż Walecznych. 
por. pilot (Bryt.F/Lt) Jan Stanisław Pacholczyk ur. 14.05.1917 r. w Grotowicach, zm. 12.051979 r. Warszawa. Służył w 307 Dywizjonie Myśliwców Nocnych. Odznaczony Krzyżem VM V kl., 3 x Krzyż Walecznych, Medal Lotniczy. 
ppor. Antoni Robert Jasiński ur. 20.06.1917 r. w Maksymowie, nr służb. P-3040/783644, zm. 14.08.1999, służył jako strzelec pokład w 301 i 300 Dywizjonie Bombowym. Odznaczony VM V kl., 4 X Krzyżem Walecznych. sierż. mechanik Jan Pakuła ur. 17.06.1913 r. w Łaznowie, zm. 1981 r. w W. Bryt., służył w 307 Dywizjonie Myśliwskim, nr służb. RAF 781527, odznaczony Medalem Lotniczym. [brak fot.] mechanik /w RAF Cpl/ Franciszek Skorupiński ur. 15.08.1917 r. w Wólce Jagielczyńskiej, majster mechanik nr RAF 793616, odznaczony Medalem Lotniczym. [brak fot.] radiooperator, /w RAF Sgt/ Jan Kocięba ur. 28.03.1903 r. w Łaznowie, st. majster w 302. Dywizjonie Myśliwskim, odznaczony czterokrotnie Medalem Lotniczym. [brak fot.] 
Stanisław Cabała, mechanik junak/w RAF AC2/ ur. 8.05.1926 r. w Czerniewicach, zm. 16.12.2019 r. w Australii, w RAF nr służb. 707775, służył w Heliopolis. Prawdopodobnie w 1941 jako jeden z 3 tys. junaków wyszedł z armią gen. Andersa (PSZ) z ZSRR, trafił do Egiptu a następnie w 1942 r. w junackiej szkole kadetów, skierowany do szkoły lotniczej w Kairze. Po przeszkoleniu jako mechanik lotniczy trafił do RAF. Od 1948 r. w Australii. 
sierż. pilot mechanik Wacław Oyżanowski, ur. 18.09.1903 r. Zawady k. Łasku, poległ w 1943 r, (grób Pembrey, Dyfed WBryt., grób symboliczny 9 kwatera TM cm. katolicki), nr RAF 793495 F/Sgt, przydział do 302 DM i 307 DMN, 2 x ML. W korpusie Pomocniczej Lotniczej Służby Kobiet Polskich Sił Powietrznych w W. Brytanii służyły dwie tomaszowianki: st. szer. (st.strzelec)/ w RAF LACW Bolesława Krystyna Ojrzyńska ur. 25.09.1918 r. w Tomaszowie Maz., nr służb. 2793230, kancelista, odznaczona medalem Lotniczym (brak fot.) oraz Helena Helowicz Smejda ur. 5.06.1926 r. w Tomaszowie Maz., nr służb. RAF 2793244, służyła w Cmmerigham, odznaczona Medalem Lotnictwa.
[1] w oparciu o: A. Kędzierski Tomaszowianie na bitewnych szlakach drugiej wojny światowej wyd. Muzeum w Tomaszowie Maz., publikacja internetowa na stronie Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie i Fundację Historii Lotnictwa Polskiego <http://listaKrystka.pl>; [2] APTM AmTM zesp. 7 gr III kartoteka mieszkańców, sygn. 3093, karta meldunkowa St. Laskowskiego i Heleny Laskowskiej, Ks. wojskowa 0129057 RKU Łódź, Dowód Osobisty 084798/54; [3] APTM AmTM zesp. 7 gr. III sygn. 3036, karta meldunkowa Janusza Włodzimierza Antoniewicza.
Opracował MF. ZBIÓRKA I PODLICZENIE I ETAPU XXIV KWESTY CMENTARNEJ 
Po otwarciu puszek kwestorskich i przeliczeniu datków okazało się, że podczas tegorocznej zbiórki prowadzonej podczas koncertu artystów Piwnicy pod Baranami oraz przed bramami tomaszowskich cmentarzy uzbierano łącznie 11 642, 52 zł. Najwięcej, bo 2 480,09 zł zebrali kwestujący przy bramie starego cmentarza przy ul. Smutnej. Kwestowano również przed wejściem na cmentarz komunalny przy ul. Dąbrowskiej gdzie zebrano 2 065,71 zł. Wszystkim darczyńcą i kwestującym serdecznie dziękujemy. 
Kwestujący przy przy tym wejściu na cmentarz katolicki od strony ul. Ugaj zebrali 1248,23 zł. 
Kwestujący przy bramie na cmentarz ewangelicki zebrali 1610,07 zł. 
Zespół kwestujących z przed wejściem na cmentarz komunalny przy ul. Dąbrowskiej. Wśród kwestujących przewodniczący Zarządu TPTM Antoni Smolarek. 
Kwestujący przed dwoma wejściami na cmentarz przy ul. Dąbrowskiej uzbierali 2 065,71 zł. 
Otwarcie puszek kwestorskich i policzenie datków miało miejsce w Galerii Arkady. Zebrano rekordowo 11 642,52 zł. Wydaje się, że powinno wystarczyć na renowację grobu chorążego pilota Stanisława Laskowskiego i naprawę ogrodzenia groby pułkownika Lucjana Bończy Ruszczewskiego. POCZĄTEK KWESTY PODCZAS KONCERTU ARTYSTÓW KABARETU PIWNICY pod BARANAMI W dniu 28 października 2021 r. w sali widowiskowej Powiatowego Centrum Animacji Społecznej przy ul. Farbiarskiej miał miejsce koncert Kabaretu Piwnica pod Baranami poświęcony pamięci Ewy Demarczyk. 
Przed rozpoczęciem koncertu dwie grupy członków TPTM rozpoczęli zbiórkę pieniężną do puszek w ramach tegorocznej 24. Kwesty Cmentarnej. Po podliczeniu okazało się, że zebrano prawie 1500 zł. Wszystkim darczyńcą serdecznie dziękujemy 
Ciąg dalszy kwestowania przy bramach tomaszowskich cmentarzy w dniu 1 listopada o godz. 9.00. 
ZAPROSZENIE NA KONCERT ARTYSTÓW PIWNICY POD BARANAMI POŚWIĘCONY EWIE DEMARCZYK Galeria Sztuki Arkady, Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego oraz Miejskie Centrum Kultury zapraszają na koncert z udziałem artystów Piwnicy pod Baranami poświęcony pamięci Ewy Demarczyk, który odbędzie się w czwartek 28. października o godz. 19:00 w sali widowiskowej Powiatowego Centrum Animacji Społecznej przy ul Farbiarskiej. Impreza jest współfinansowana przez Samorząd Województwa Łódzkiego, nad którą honorowy patronat objął Prezydent Miasta Tomaszowa Mazowieckiego. Zaproszenia dostępne w siedzibie Galerii Arkady przy ulicy Rzeźniczej 4. 
Przed rozpoczęciem koncertu rozpoczynamy zbiórkę datków pieniężnych do puszek w ramach 24. KWESTY CMENTARNEJ „RATUJMY GROBY ZASŁUŻONYCH TOMASZOWIAN”. Zarząd TPTM i Galeria ARKADY
ROZPOCZYNAMY PRZYGOTOWANIA DO 24. KWESTY CMENTARNEJ „RATUJMY GROBY ZASŁUŻONYCH TOMASZOWIAN” Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego po poluzowaniu obostrzeń sanitarnych w związku z pandemią koronawirusa wznowiło swoją działalność i w tym roku organizuje kolejną 24. Kwestę Cmentarną „Ratujmy Groby Zasłużonych Tomaszowian”. Spotkanie organizacyjne odbędzie się we wtorek 19 października o godz. 16.30 w Galerii Sztuki Arkady. Zapraszamy wszystkich zainteresowanych a szczególnie przedstawicieli władz samorządowych miasta i powiatu, stowarzyszeń, szkół, innych organizacji. Tym razem kwestujemy aby dokonać renowację bardzo zniszczonego grobu Stanisława Laskowskiego. Grób wpisany do ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski pod nr 2058. Umiejscowiony jest na Cmentarzu Rzymsko-Katolickim przy ul. Smutnej w Tomaszowie Mazowieckim, kwatera 1 przy alei obwodowej w rzędzie przy parkanie. 
Stanisław Laskowski w latach międzywojennych został pilotem wojskowym. Przed wybuchem wojny w 1939 r. służył w 6. pułku lotniczym we Lwowie. We wrześniu 1939 r. w 66. eskadrze obserwacyjnej w składzie Armii „Łódź”. Stacjonował na lotnisku Lublinek w Łodzi. Podczas lotu bojowego ranny w nogę. Mimo to dalej pełnił służbę w I plutonie 66 eskadry obserwacyjnej. 20 września wraz z eskadrą ewakuowany do Rumuni. Internowany do 30 listopada. Uciekł z internowania i przedostał się do Francji. 2 lutego 1940 r. skierowany z Francji do Wielkiej Brytanii. Przydzielony do RAF. Brał udział w lotach patrolowych. Zestrzelony nad Kanałem La Manche. Następnie był pilotem transportowym w polskim oddziale przy RAF rozprowadzał samoloty do baz w północnej Afryce. W 1942 zachorował na malarie. Po wyzdrowieniu w latach 1944-1945 pełnił służbę w brytyjskim 667 dywizjonie w m. Gosport. Brał w lotach nad Normandią podczas tworzenie frontu we Francji. Pod koniec wojny w 229. brytyjskiej grupie transportowej. W latach 1946-1947 zatrudniony jako pilot brytyjskiego parlamentu. Do Polski powrócił 21 lipca 1947 r. Był inicjatorem budowy pomnika lotników 66. eskadry Armii „Łódź” obok lotniska na Lublinku w Łodzi. 
Zniszczony grobowiec w którym spoczywa śp. pilot Stanisław Laskowski, jego siostra Irena i szwagier por. WP Józef Hordijewski. Grób wpisany przez Prezesa IPN do ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski ( nr ewid. 20580) 
KAPLICA GROBOWA OSTROWSKICH W UJEŹDZIE Poniżej przedstawiam historię powstania kaplicy grobowej w Ujeździe i personalia osób w niej pochowanych.
Stanisław Kostka Władysław hr. Ostrowski syn Antoniego w kwietniu roku 1885 zwrócił się do Konsystorza Archidiecezji Warszawskiej o uzyskanie pozwolenia na zrealizowanie swojego projektu, czyli dobudowanie do kościoła pw. św. Wojciecha w Ujeździe kaplicy grobowej dla członków rodziny Ostrowskich. Jednocześnie od władz rządowych otrzymał zezwolenie na sprowadzenie z Francji zwłok swojego ojca Antoniego.
Pierwotnie kaplica miała przylegać do kościoła od strony wschodniej, jednakże ówczesny proboszcz parafii ks. Józef Ojrzanowski wskazał inne, mniej kosztowne rozwiązanie, czyli dobudowanie kaplicy do jej strony zachodniej. Jednocześnie zobowiązał Stanisława hr. Ostrowskiego aby wykonał nową kamienna posadzkę w miejsce istniejącej drewnianej w nawie kościoła. 26 czerwca 1887 roku Stanisław hr. Ostrowski uzyskał zezwolenie na budowę kaplicy, której kosztorys budowy wynosił 3091 rubli i 31 kopiejek. Budowę zakończono w 1891 roku i została poświęcona w końcu tego roku przez proboszcza ks. Józefa Ojrzanowskiego. Natomiast w roku 1995 lokalna rodzina Wagnerów ufundowała umieszczony nad wejściem do kaplicy okazały fresk Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. W kaplicy pochowani zostali następujący członkowie rodziny Ostrowskich:
- Antoni Jan hr. Ostrowski herbu Rawicz – najstarszy syn hr. Tomasza Adama Ostrowskiego herbu Rawicz i Apolonii Ledóchowskiej herbu Szaława. Urodził się 27 maja 1782 roku w Warszawie. Zmarł 4 grudnia 1845 roku w Les Maderes k/Tours (środkowa Francja).
- Józefa Zofia Karolina z Morskich hr. Ostrowska herbu Topór – córka Onufrego Morskiego herbu Topór i Julii z Rozwadowskich herbu Trąby. Urodziła się 18 maja 1787 roku w miejscowości Rejkowce. 15 grudnia 1805 roku wyszła za mąż za hr. Antoniego Jana Ostrowskiego. Zmarła w wieku 26 lat, 28 maja 1813 roku w Baden koło Wiednia.
- Stanisław Kostka Władysław hr. Ostrowski herbu Rawicz – najmłodszy syn hr. Antoniego Jana Ostrowskiego i Józefy Zofii Karoliny z Morskich. Urodził się 14 listopada 1812 roku w Ujeździe. Zmarł 2 marca 1889 roku w Warszawie. Inicjator budowy kaplicy przy kościele p.w. św. Wojciecha w Ujeździe.
- Helena Julia Józefa ze Skrzyńskich hr. Ostrowska herbu Zaręba – córka Tadeusza Józefa Skrzyńskiego herbu Zaręba i Julii z Jaźwińskich herbu Grzymała. Urodziła się 18 marca 1826 roku we Lwowie. Żona Stanisława Kostki hr. Ostrowskiego (ślub zawarli 24 lipca 1848 roku w Krakowie). Zmarła 2 marca 1900 roku w Warszawie.
- Juliusz Karol hr. Ostrowski herbu Rawicz – syn Stanisława Kostki hr. Ostrowskiego i Heleny Julii ze Skrzyńskich. Urodził się 16 stycznia 1854 roku w Warszawie, zmarł 12 marca 1917 roku w Glion (Szwajcaria).
- Maria Delfina z Tyszkiewiczów hr. Ostrowska herbu Leliwa – urodziła się 28 października 1863 roku we wsi Kuryłowice koło Wierzbowca (Ukraina). Od 14 lutego 1882 roku była żoną Juliusza Karola hr. Ostrowskiego, który był synem Stanisława Kostki hr. Ostrowskiego. Zmarła 13 maja 1925 roku w Dijon (Francja).
- Maria Laura hr. Ostrowska herbu Rawicz – córka Stanisława Kostki Ostrowskiego i Heleny Julii Józefy ze Skrzyńskich. Urodziła się w roku 1856 w Warszawie, zmarła 6 września 1898 roku w Warszawie.
- Gustaw Antoni Władysław hr. Ostrowski herbu Rawicz – syn Stanisława Kostki hr. Ostrowskiego oraz Heleny Józefy Julii ze Skrzyńskich. Urodził się 14 listopada 1860 roku w Warszawie. Zmarł 6 lutego 1923 roku w Bad Wörishofen (Niemcy).
- Klementyna Józefa Julianna z Mostowskich hr. Ostrowska herbu Dołęga – córka Władysława hr. Mostowskiego herbu Dołęga i Katarzyny Niemirowicz – Szczyt herbu Jastrzębie. Urodzona 1 lipca 1862 roku we wsi Cerkliszki k/Wilna. Żona Gustawa Antoniego Władysława hr. Ostrowskiego (ślub zawarli 4 lipca 1883 roku w Rydze). Zmarła 13 czerwca 1893 roku w Kairze.
- Jan hr. Ostrowski herbu Rawicz – był najstarszym synem Juliusza Karola hr. Ostrowskiego i Marii Delfiny z Tyszkiewiczów. Urodził się 23 czerwca 1887 roku, zmarł mając 2 lata 28 października 1889 roku.
Jest jeszcze jedna osoba z rodu Ostrowskich, której ślad prowadzi do kaplicy. Jest nią Krystyn Piotr Celestyn Józef hr. Ostrowski herbu Rawicz, syn Antoniego Jana hr. Ostrowskiego i Józefy Zofii Karoliny z Morskich. Urodził się 19 maja 1811 roku w Ujeździe, zmarł 4 lipca 1882 roku w Lozannie, gdzie został pochowany. Jego serce przewieziono do Ujazdu i złożono w kaplicy. Przedstawiając historię powstania kaplicy muszę jednocześnie stwierdzić fakt, iż nie ma w niej na chwilę obecną żadnej tablicy informacyjnej o pochowanych tam osobach. Bardzo smutne jest to, iż założyciel naszego miasta nie ma oznaczonego miejsca swojego pochówku. Takowe tablice istniały do czasu wybuchu II wojny światowej i ponoć zostały zdjęte, aby je uchronić, lecz ślad po nich zaginął. Mam wielką nadzieję, że władze samorządowe Tomaszowa Mazowieckiego i Ujazdu w przyszłym roku spowodują, że takowe powstaną. Właśnie za rok, 27 maja 2022 roku mija 240 rocznica urodzin Antoniego Jana hr. Ostrowskiego i byłaby to wyjątkowa okazja do wyrażenia szacunku założycielowi naszego miasta jak i jego rodzinie.
Opracował: Zygmunt Dziedziński Korekta danych osobowych osób pochowanych – dr Daniel Warzocha Muzem w Tomaszowie Mazowieckim.
Źródła:
- Ks. Waldemar Gliński „Dzieje parafii św. Wojciecha w Ujeździe”.
- Antoni Ostrowski „Ten biedny Mickiewicz”
- Ryszard Kotewicz „Ród Ostrowskich w dziejach Tomaszowa i Rzeczypospolitej”
POMNIKI PRZYRODY W TOMASZOWIE MAZOWIECKIM 
Decyzją dwóch uchwał Rady Miejskiej Tomaszowa Mazowieckiego, a mianowicie uchwały Nr XX/160/2019 z dnia 28 listopada 2019r. oraz XXVIII/221/2020 z dnia 28 maja 2020r. ustanowiono, iż 28 drzew rosnących na terenie miasta stanowią pomniki przyrody. Cały tekst w zakładce „PRZYRODA” w artykule Zygmunta Dziedzińskiego 
DZIEJE TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO W ŹRÓDŁACH ARCHIWALNYCH ZAKLĘTE 
To kolejna publikacja Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim Oddział w Tomaszowie Mazowieckim, z którą powinien zapoznać się każdy zainteresowany historią regionalną. Wyboru i opracowania materiałów autorstwa Andrzeja wróbla, Zofii Zielińskiej i Beaty Jędrzejczyk. Tak jak we wstępie informują autorzy, „można w niej odnaleźć treści potrzebne do odkrywani oraz budowania własnej tożsamości”. Zawiera obszerny zarys historii Tomaszowa Mazowieckiego, zarys historii tomaszowskiego Archiwum Państwowego i charakterystykę jego zasobów archiwalnych. Bogata część ikonograficzna prezentuje ponad 160 dokumentów podzielonych na bloki tematyczne. Wypada jeszcze dodać, że wydana została w świetnym opracowaniu graficznym, na dobrym papierze i w twardych okładkach. Gorąco polecam. M.Fronczkowski
Z okazji Świąt Wielkanocnych 2021 życzymy wiosennego optymizmu i szybkiego powrotu normalności.
Zarząd TPTM
WYDANIE SPECJALNE BIULETYNU INFORMACYJNEGO MUZEUM
Nowy, 4 (95)2020 numer Biuletynu Informacyjnego Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim w całości poświęcony jest historii miejscowych cmentarzy. Autorami tekstu i fotografii są członkowie Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego – Zygmunt Dziedziński i Marian Fronczkowski. Korekta i wstęp redakcyjny autorstwa dr Daniela Warzochy. Wydawnictwo do nabycia w holu tutejszego muzeum.
XXIII KWESTA CMENTARNA – LISTOPAD 2020
Zapraszamy do udziału w XXIII Kweście Cmentarnej „Ratujmy groby zasłużonych Tomaszowian”
„Pamięć o przeszłości, oznacza zaangażowanie w przyszłość” Jan Paweł II
Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego i Jednostka Strzelecka 1002 im. mjr Rudolfa Majewskiego ps. „Leśniak” zapraszają do udziału w XXIII Kweście Cmentarnej „Ratujmy groby zasłużonych Tomaszowian”, która ze względu na panującą pandemią odbędzie się w innej formie niż w latach ubiegłych. W związku z obostrzeniami związanymi z panującą pandemią nie odbędą się zbiórki na cmentarzach, nie będą też kolportowane materiały promocyjne. Informacje dot. kwesty będą przekazywane przez lokalne media, przedstawione na plakatach informacyjnych rozwieszonych na słupach ogłoszeniowych i udostępnionych w miejscach zbiórek oraz udzielane telefonicznie przez przedstawicieli organizatorów: Monika Malczewska tel. 660 407 532 lub Ewa Kotela – 695 990 018 W tym roku apelujemy o przeprowadzenie zbiórek wewnętrznych w lokalnych środowiskach, tj. w instytucjach, zakładach pracy, szkołach, stowarzyszeniach w terminie od 26 października do 15 listopada. Po zakończeniu zbiórki prosimy przesłać informację na adres internetowy: js1002@op.pl. Natomiast zebrane pieniądze prosimy przekazać na konto: BNP PARIBA S 64 1600 1462 1022 7460 5000 0006 . Indywidualni darczyńcy mogą dokonywać wpłat na podane wyżej konto lub wrzucać datki bezpośrednio do puszki wystawionej w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego w Galerii „Arkady” przy ul. Rzeźniczej 4. Środki zebrane w trakcie XXIII Kwesty zostaną przeznaczone na renowację nagrobka ppor. Gustawa Glaesmana, weterana powstania 1863 r. i jego syna plut. Leopolda Glaesmana poległego w wojnie polsko – bolszewickiej roku 1920. W tej szczególnie trudnej sytuacji dla nas wszystkich, starajmy się nie zapominać o osobach ważnych, zasłużonych dla naszego miasta. Pamiętajmy, że historie zmarłych i ich dokonania budują naszą tożsamość, a poprzez troskę o ich groby oddajemy im należytą cześć oraz szacunek. Organizatorzy: 
Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego 
Jednostka Strzelecka 1002 im. mjr Rudolfa Majewskiego ps. „Leśniak” 
Grób Glaesmanów, który zamierzamy odnowić z środków tegorocznej kwesty.
J.Woicki ROCZNICA KONSTYTUCJI 
Obraz Jana Matejki "Konstytucja 3 Maja 1791" w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie. Fot. za PAP.
229 lat temu, 3 maja 1791 r., Sejm Czteroletni przyjął przez aklamację Ustawę Rządową, która przeszła do historii jako Konstytucja 3 maja. Była ona drugą na świecie i pierwszą w Europie ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Przy tej okazji warto przypomnieć, że założyciel Tomaszowa Mazowieckiego Tomasz Ostrowski był uczestnikiem obrad Sejmu Czteroletniego jako Poseł i Podskarbi Królewski. Uczestniczył w uchwaleniu i ogłoszeniu Konstytucji 3 Maja 1791 r. Był też członkiem założycielem Klubu Przyjaciół Konstytucji znanego też jako Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Klub ten był stronnictwem politycznym i równocześnie klubem parlamentarnym, założonym 10 maja 1791 r., którego celem było podtrzymywanie uchwalonej kilka dni wcześniej Konstytucji 3 Maja i dbanie o nienaruszanie jej postanowień. 
Portret Tomasza Ostrowskiego trzymającego w dłoni wydanie książkowe Ustawy Rządowej z 3 Maja 1791. Obraz autorstwa Marcello Bacciarellego. Kopia tego portretu wykonana przez L. Biedrońskiego znajduje się w zbiorach Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim.
Z. Dziedziński V EDYCJA KONKURSU „NAJPIĘKNIEJSZY ZABYTEK MIASTA TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO” 
W dniu 31 stycznia 2020 roku w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych nr 6 odbyło się podsumowanie V edycji konkursu historycznego „Najpiękniejszy zabytek miasta Tomaszowa Mazowieckiego i powiatu”, którego głównym celem było odkrywanie historii naszej małej ojczyzny. Prezentowane były prace malarskie, multimedialne i filmowe. Wszystkie dotyczyły zabytków naszego regionu. Przedstawiciele Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego uczestnicząc w podsumowaniu tego konkursu wręczyli nagrodę specjalną za przygotowanie opracowania multimedialnego. Nagroda były dwa albumy: „Najpiękniejsze Zabytki Europy i „najpiękniejsze Zabytki Świata”. 
więcej o konkursie na stronie zsp6tom.pl i NaszTomaszów
Z. Dziedziński MEDAL TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO DLA PROFESORA JANA OSTROWSKIEGO 
W dniu 16 grudnia 2019 r. w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego na Wawelu odbyła się uroczystość poświęcona jubileuszowi trzydziestolecia pracy na stanowisku Dyrektora Muzeum na Wawelu z jednoczesnym pożegnaniem w związku z odejściem na emeryturę Pana profesora Jana Ostrowskiego. W tej wyjątkowej uroczystości, na zaproszenie jubilata, uczestniczyła delegacja członków Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego. W dowód uznania i szacunku nasi delegaci wręczyli jubilatowi medal pięćdziesięciolecia powstania naszego stowarzyszenia wraz z aktem nadania. Profesor Jan Ostrowski jest Honorowym Członkiem Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego jak równie Honorowym Obywatelem Tomaszowa Mazowieckiego. Jest on w bezpośredniej linii potomkiem Tomasza hr. Ostrowskiego, który w roku 1788 zakładając osadę hutniczo-górniczą o nazwie Tomaszów, dał początek naszemu miastu. Prof. Jan Ostrowski jest pra, pra, prawnukiem Antoniego hr. Ostrowskiego, który rozwinął osadę i doprowadził w roku 1830 do uzyskania przez Tomaszów Mazowiecki praw miejskich. (Z. Dz.) 
PODZIĘKOWANIA za pomoc w organizacji XXII Kwesty Cmentarnej „RATUJMY ZABYTKI TOMASZOWSKICH CMENTARZY” przeprowadzonej 1 listopada 2019 r.
"Gdy gaśnie pamięć ludzka, dalej mówią kamienie" kardynał Stefan Wyszyński
Z ogromną wdzięcznością składamy serdeczne podziękowania przede wszystkim darczyńcom, którzy wyjątkowo hojnie wsparli XXII Kwestę Cmentarną na ratowanie zabytkowych nagrobków tomaszowskich cmentarzy. Dzięki Państwa datkom udało się zebrać rekordową sumę 10. 357 zł. Środki zebrane podczas tegorocznej kwesty zostaną przeznaczone na:
- Renowację grobowca rodziny Chociszewskich i dr Jana Serafina Rode
- Renowację ogrodzenia grobów Jana i Stanisława Narewskich.
Gorące podziękowania kierujemy do wszystkich wolontariuszy, którzy poświęcili swój czas w ten wyjątkowy dzień i znaleźli motywację do realizacji inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego, jaką jest troska o zabytki tomaszowskiej nekropoli. Nie sposób wymienić imiennie około 120 kwestujących wolontariuszy ale wszystkim i każdemu z osobna należą się słowa uznania i podziękowania za zaangażowanie włożone w zbieranie datków pieniężnych. Wolontariusze reprezentowali następujące instytucje i stowarzyszenia:
- Urząd Miasta, Starostwo Powiatowe, Radę Miasta i Radę Powiatu
- Tomaszowski Uniwersytet Trzeciego Wieku
- Związek Nauczycielstwa Polskiego
- Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów
- Biuro Podróży „Omnitur”
- Towarzystwo Przyjaciół Muzeum
- TIT
- Format 3a
- Hufiec ZHP
- II LO
- ZSP nr 2
- ZSP nr 3
- Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego
- Jednostka Strzelecka1002 Szczególne uznanie wyrażamy uczniom tomaszowskich szkół, którzy nie tylko kwestowali ale także zadbali o uporządkowanie mogił zasłużonych Tomaszowian. Dziękujemy I i II Liceum Ogólnokształcącemu, Zespołom Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1, 2, 3, 6, 8, Specjalnemu Ośrodkowi Szkolno-Wychowawczemu i Chrześcijańskiemu Centrum Edukacyjnemu.
Dziękujemy lokalnym mediom za promocję i przekazywanie informacji na temat kwesty:
- Tomaszowskiemu Informatorowi Tygodniowemu
- Dziennikowi Łódzkiemu
- Formatowi 3a
- Portalowi „Nasztomaszow.pl”
- Radiu „Fama”
Dziękujemy za materiały promocyjne XXII Kwesty:
- Michałowi i Tomaszowi Zakrzewskim (Biuro Podróży „Omnitur”) – za sfinansowanie folderu ze zdjęciami Zygmunta Dziedzińskiego
- Agnieszce Podwysockiej za opracowanie i wykonanie plakatu
- Piotrowi Malczewskiemu za wykonanie identyfikatorów dla kwestujących wolontariuszy.
Kolejne podziękowania kierujemy do:
- Kancelarii Cmentarnej za wyrażenie zgody na kwestowanie, przechowywanie materiałów niezbędnych do przeprowadzenia kwesty oraz udostępnienie stolików
- PCK – za wypożyczenie puszek do kwestowania
- Agencji Ochrony „Transfer” – za zabezpieczenie puszek do czasu przeliczenia ich zawartości
- Galerii „Arkady” – za użyczanie nam swoich gościnnych progów na spotkania organizacyjne i liczenie zawartości puszek Wyjątkowe podziękowania składamy Jednostce Strzeleckiej 1002 za aktywną pomoc przy organizacji kwesty. Na koniec pragnę skierować podziękowania do Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego za podjecie po raz kolejny trudu organizacji kwesty na ratowanie zabytkowych pomników tomaszowskiego cmentarza.
Szczególnie dziękuję za wyjątkowe zaangażowanie Zygmuntowi Dziedzińskiemu i Marianowi Fronczkowskiemu, którzy biorą udział nie tylko w organizacji kwesty ale również, od wielu lat zajmują się, renowacją poszczególnych nagrobków, co jest zadaniem wyjątkowo trudnym, odpowiedzialnym i wymagającym dużego nakładu pracy i czasu. Koordynator XXII Kwesty Cmentarne Ewa Kotela 
PRZYGOTOWANIA DO XXII KWESTY 
WYSTAWA FOTOGRAFICZNA – DZIAŁANIA WOJENNE WE WRZEŚNIU 1939 R. Gorąco polecamy obejrzenie wystawy fotograficznej przygotowanej w związku z 80 rocznicą wybuchu II wojny światowej. Poniżej plakat informacyjny z zaproszeniem na wernisaż wystawy, który rozpocznie się 31 sierpnia 2019 r. godz.15:00. Na naszej stronie internetowej w zakładce HISTORIA MIASTA zamieściliśmy tekst pt. WRZESIEŃ 1939 W TOMASZOWIE MAZOWIECKIM, który jest fragmentem szerszego opracowania o tym samym tytule. 
ZAPROSZENIE DO BIBLIOTEKI 12 września godz. 17.00 w sali konferencyjnej MCK przy Pl. T. Kościuszki 18 porozmawiamy o książce Romy Bonieckiej WYŁUSKANE Z PAMIĘCI. Książka nadal dostępna do nabycia w księgarni przy Pl. T. Kościuszki. 
ZAPROSZENIE DO MUZEUM NA WYSTAWĘ OKOLICZNOŚCIOWĄ 
Wystawa prezentuje dokumenty, fotografie i przedmioty związane z historią organów porządku i bezpieczeństwa publicznego w Tomaszowie Mazowieckim. KIM BYLI PIERWSI TOMASZOWSCY POLICJANCI? Opierając się na oficjalnych zapisach urzędowych pierwsi policjanci miejscy rozpoczęli służbę 8 września 1830 r. Wcześniej, wójt gminy Ujazd (z mocy ówczesnego prawa był nim Antoni Ostrowski ) zobowiązany był do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa. W tym celu wykorzystywał we wsiach sołtysów a w Tomaszowie zatrudnił stróżów wypełniających funkcje policyjne. Należy sądzić, że jednym z nich mógł być Ernest Bohr, który już w roku 1825 osiedlił się w mieście i otrzymał mieszkanie w domu o nr 1. W książce ludności stałej w rubryce określającej jego zawód zapisano że był policjantem. W chwili nadania osadzie Tomaszów praw miejskich policjantami zostali: Ernest Bohr, Kazimierz Leziński, Michał Sawicki, Stanisław Jagientowicz. Od 4 marca 1834 r. zdymisjonowanego Michała Sawickiego zastąpił Ludwik Cywiński . W roku 1931 jako stróże nocni zatrudnieni zostali Jan Witczak , Jan Wiśniewski a od 1932 r. Michał Fijałkowski, który wcześniej służył w Pułku 3. Ułanów Królestwa Polskiego. Bezpośrednim przełożonym miejskich policjantów był burmistrz Antoni Wroński. On to na mocy uprawnień ustawowych odpowiadał za bezpieczeństwo i porządek w mieście. Był też „sędzią policji prostej” co przekładając na język współczesny znaczy, że miał prawo sądzić i skazywać za drobne naruszenia prawa. Do obowiązków burmistrza należała też kontrola stowarzyszeń, zgromadzeń, nadzór nad szynkami i utrzymanie miejskiego aresztu. Siedzibą urzędu policyjnego został piętrowy budynek o nr policyjnym 1 wybudowany w roku 1812 przez Antoniego Ostrowskiego z przeznaczeniem na dom familijny dla sprowadzonych do miasta specjalistów. W domu tym od roku 1830 do 1888 urzędował burmistrz , ławnicy miejscy i urzędnicy magistratu[. Obecnie budynek nie istnieje. Jest to miejsce pomiędzy posesjami 8 i 10 przy ulicy św. Antoniego. 
Fragment akwareli Piotra Michałowskiego z 1828 r. "Tomaszowscy mieszczanie" (kopia w zbiorach prywatnych). Najprawdopodobniej mężczyzna grający na skrzypcach to Ernest Bohr.
Ernest Bohr to tomaszowski policjant o szczególnie barwnej przeszłości. Pozostaje jedną z najciekawszych tomaszowskich postaci pierwszej połowy XIX wieku. Jemu współcześni określali go jako sfrancuziałego a następnie spolszczonego Niemca. On sam mienił się Polakiem. Jako dojrzały mężczyzna zaciągając się do 1 pułku Mazurów na liście werbunkowej podpisał się własnoręcznie jako „Ernest Bohr Mazur Polonaise”. Na podstawie spisu „Osób Głównych Tomaszowa z lat 1835-1840” jak i „Akt Burmistrza Tomaszowa Mazowieckiego tyczących urzędników , oficjalistów i posługaczy miejskich” wiemy, że urodził się w roku 1783 w miejscowości Depent lub Diepę we Francji. Z racji miejsca urodzenia, zgodnie z tamtejszym prawem był Francuzem. Z innych dokumentów archiwalnych wynika, że jego rodzice byli wyznania ewangelicko – augsburskiego i trudnili się tkactwem. On również w wczesnej młodości wyuczył się tego zawodu. Mimo ukończenia szkoły elementarnej posiadał umiejętność czytania i pisania w języku polskim, francuskim i niemieckim. W wieku 23 l. wstąpił do wojska i brał udział w kampaniach napoleońskich od roku 1806 do 1814. Służył w Pułku 1. Piechoty Liniowej Księstwa Warszawskiego. Po klęsce Napoleona zaciągnął się do armii austriackiej. Po zdymisjonowaniu z wojska, zachęcony ofertą osadniczą Antoniego hr. Ostrowskiego w roku 1822 przybył do Ujazdu a następnie trafił do powstającej osady Tomaszów. Miał wtedy 39 lat, był żonaty i posiadał dwóch synów. Zamieszkał w piętrowym domu murowanym o nr 1 przy Rynku św. Józefa obecnie Pl. Kościuszki. Potwierdzeniem tego faktu jest podpis Ernesta Bohra na wydanym w dniu 1 października 1822 dokumencie określającym warunki zakwaterowania dla osadników. Świadczy to również o tym, że cieszył się poważaniem dziedzica jak i przybywających osadników. Ernest Bohr nie założył jednak warsztatu tkackiego i nie został jednym z tomaszowskich tkaczy rękodzielników. Początkowo utrzymywał się z zawodowej gry na skrzypcach. Muzykował w miejskich szynkach a od roku 1825 w kawiarni i cukierni Wincentego Sawickiego, która mieściła się domu o nr polic. 5 przy Rynku św. Józefa. (obecnie Pl. T. Kościuszki 23) Dał się poznać jako znakomity gawędziarz. Poza muzykowaniem chętnie opowiadał o swoich przygodach z czasów swej 15-letniej służby wojskowej, którą zakończył w stopniu sierżanta. Można przypuszczać, że od początku swego pobytu w osadzie z upoważnienia hr. Ostrowskiego wykonywał zadania o charakterze policyjnym. Kiedy zrodziła się konieczność znalezienia w nowo powstałym mieście kandydata do służby policyjnej, Ernest Bohr był idealnym kandydatem. Znalazł on powszechną akceptację zarówno ze strony burmistrza, ławników jak i Szymona Olszewskiego plenipotenta Antoniego Ostrowskiego. Po wybuchu powstania listopadowego w grudniu 1830 r. jeszcze raz zaciągnął się do wojska . Trafił do pułku jazdy lokalnej płk Wincentego Dobieckiego noszącego nazwę 1. Pułku Mazurów. W trakcie walk z Rosjanami został ranny. Po klęsce powstania udało mu się uniknąć przymusowego wcielenia do wojska carskiego. Powrócił do Tomaszowa i po złożeniu w dniu 10 stycznia 1832 r. przysięgi na wierność carowi dalej pozostawał miejskim policjantem. Stanisław Jagientowicz urodził się w 1780 r., był katolikiem, do roku 1815 służył w Pułku 8. Księstwa Warszawskiego a następnie w Pułku 4. Ułanów. W roku 1819 zdymisjonowany pozostawał na służbie prywatnej u Antoniego Ostrowskiego. Posiadał ukończoną szkołę elementarną i deklarował znajomość języka polskiego, niemieckiego i francuskiego. Policjant miejski od 1831 r. Kazimierz Leziński urodził się w roku 1794 we wsi Grabki, majątku nie posiadał, był bezdzietny, szkołę elementarną ukończył w Piotrkowie. Władał w mowie i piśmie językiem polskim jak i niemieckim. Policjantem miejskim został we wrześniu 1830 r. Michał Sawicki urodził się w roku 1794, był katolikiem, żonaty posiadał dwójkę dzieci. W chwili wstąpienia do policji miał 35 l. Policjant miejski od 1930 r. Przyjęty w tym samym czasie co Ernest Bohr. Ludwik Cywiński, Urodził się w 1810 r. w Błędowie. Był szlachcicem Został policjantem 4 marca 1834 r. po dymisji Michała Sawickiego. Obejmując urząd był kawalerem i miał niespełna 24 lat. Do Tomaszowa przybył ze Strykowa gdzie był aplikantem w urzędzie burmistrza. Mimo młodego wieku miał za sobą kilkuletnią służbę wojskową w Pułku 2. Strzelców Konnych. Po 1841 r. policjantem miejskim został Aleksander Drauch ur. 1819 r. w Nowej Wsi, katolik, stanu wolnego, szlachcic, przybył do Tomaszowa z Wiaderna, mieszkał w domu przy Rynku św. Józefa. W tym samym czasie co Aleksander Drauch policjantami byli Szymon Zalewski, Bogumił Jachman, Jan Stllerowicz i Ernest Gerlach. Obok wymienionych policjantów Magistrat Tomaszowa zatrudnił jako stróżów nocnych Jana Szlęzaka i Antoniego Gajka. Po roku 1859 w aktach Burmistrza Tomaszowa wymienia się jako miejskich policjantów Franciszka Komorowskiego, Jana Millera, Ernesta Gerlacha a jako stróża nocnego Michała Wylazłowskiego i Józef Piechowskiego ur. 1812 r. w Rogach, szlachcica, katolika, który przybył do Tomaszowa z Budziszewic.
Opracowano w oparciu o materiały Akt miasta Tomaszowa Mazowieckiego - Akta Burmistrza tyczące urzędników i oficjalistów miejskich, (sygn. 129-131, zespół 7 gr. I) Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim Oddział w Tomaszowie Mazowieckim. MF.
DROGI DO WOLNOŚCI 1918 -2018 
DROGI DO WOLNOŚCI 1918 – 2018 to książka historyczno-biograficzna w wydaniu albumowym. Ukazała się w celu uczczenia 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. oraz utrwalenie w polskiej świadomości i wiedzy historycznej miasta Tomaszowa Mazowieckiego i nie tylko. Inspiracją do jej napisania była propozycja zorganizowania wystawy na 100 LECIE NIEPODLEGŁOŚCI PAŃSTWA POLSKIEGO przez Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego. W trakcie zbierania materiałów zgromadziłem spory i ciekawy zbiór. Zacząłem szukać jeszcze innych materiałów i wiadomości. Na tej podstawie postanowiłem napisać książkę o kawałku historii miasta XX wieku (bardzo mało znanych faktów z TFSJ oraz miasta). Książka powstała w celu zachowania w pamięci postaci Jana Polaka (pseudonim JEREMI): żołnierza dwóch Wojen Światowych (28 pułku Strzelców Kaniowskich 3 baonu 11 kompanii), działacza społecznego, delegata TFSJ, Radnego Rady Miejskiej (1934 – 1939)
W książce znajdziemy opis biograficzny Jana Polaka, który od 1923 r. pracował w Tomaszowskiej Fabryce Sztucznego Jedwabiu, jako robotnik na oddziałach chemicznych (denitracja, wiskoza, przędzalnia). Brał czynny udział w strajku robotniczym w TFSJ w 1933 r. a w dniu 21 maja 1933 r. uczestniczył w spotkaniu delegacji robotników z TFSJ z Prezydentem Ignacym Mościckim w Spale. W dniach od 2 do 5 czerwca 1933 r. z delegatami z TFSJ brał udziału w konferencji w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej sprawie postulatów strajkowych robotników. We wrześniu 1939 r. walczył w obronie Warszawy i Modlina (po kapitulacji Warszawy został jeńcem wojennym). W październiku 1939 został zwolniony z niewoli i powrócił do Tomaszowa Maz. Ponadto zamieściłem informację dotyczą: Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oddział w Tomaszowie Maz.; miejscowego oddziału harcerskiego Związku Harcerstwa Polskiego im. T. Kościuszki, walkach XI kompanii 3 batalionu 28. pułku Strzelców Kaniowskich podczas I Wojny Światowej, udziału delegacji z Tomaszowa Maz. na I zjeździe Województwa Łódzkiego Związku Młodzieży Polskiej „Orlę”, który odbył się w Łodzi w dniach 7 – 8 maja 1922 r.
W książce znajdują się fotografie odznaczeń wojennych jakie otrzymał Jan Polak, 73 zdjęcia z moich zbiorów prywatnych i indeks około 240 osób znajdujących się w opisanych fotografiach i dokumentach. Liczę, że bogactwo informacji, bogaty zbiór fotografii zainteresuje nie tylko moją rodzinę, ale też naukowców i osoby chcące wzbogacić swoją wiedzę o historii naszego miasta. ISBN: 978-83-94161-14-9, stron – 100, oprawa twarda, rok wydania – 2019, Nakład – 20 egz. (w tym 2 egz. Biblioteka Narodowa).
Opracował Jan Woicki
NOWE KSIĄŻKI O HISTORII TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO 
Już od kilku dni są do nabycia w tomaszowskich księgarniach dwie nowe publikacje poświęcone historii Tomaszowa Mazowieckiego. Obie powinny wzbudzić zainteresowanie nie tylko u historyków ale także osób chcących poznać historię swojego miasta. Pierwsza z nich to wojenne wspomnienia Romy Bonieckiej Wyłuskane z pamięci. Są to wojenne wspomnienia z lat 1939-1945 widziane oczami dziecka. Autorka urodziła się i wychowała w Tomaszowie Mazowieckim. W latach wojny mieszkała przy ul. Żeromskiego, później przy ul. Prezydenta Ignacego Mościckiego i Al. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Opisywane w książce zdarzenia dotyczą właśnie tych miejsc, ale nie tylko. Druga to kolejna monograficzna publikacja prof. Witolda Jarno specjalizującego się w historii wojskowości. Książka Garnizon Wojska Polskiego w Tomaszowie mazowieckim w latach 1918-1939 opisuje historię tomaszowskiego garnizonu w dwudziestoleciu międzywojennym. Pozycja bogato ilustrowana fotografiami ze zbiorów tomaszowskich kolekcjonerów, Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego i Skansenu Rzeki Pilicy. Gorąco polecam wszystkim pasjonatom historii naszego miasta. [MF] 
ZREWITALIZOWANY PARK BULWARY OTWARTY 
W ubiegłym tygodniu, tuż przed Świętami Wielkanocnymi, oddano do użytku mieszkańców Tomaszowa Mazowieckiego Park Bulwary. Bez medialnego szumu, przed południem 19 04. 2019 r. zwyczajnie rozgrodzono teren dotychczasowej budowy i można było już w święta pospacerować alejkami parku. (więcej na temat Parku Bulwary w zakładce PRZYRODA) REKORDOWY WYNIK XXI KWESTY
Podczas tegorocznej XXI Kwesty cmentarnej zebrano 10072 zł i 18 gr. Jest to najlepszy wynik w dwudziestoletniej historii kwestowania w Tomaszowie Mazowieckim. Wszystkim darczyńcom i kwestującym serdecznie dziękujemy. Do końca grudnia można przekazywać darowizny pieniężne na nasze konto bankowe z zaznaczeniem „Renowacja nagrobków”. Nr konta TPTM w Banku Spółdzielczym Biała Rawska – 219291 0001 0125 7997 2000 0010 Więcej o kweście w zakładce XXI Kwesta Cmentarna-2018 XXI KWESTA CMENTARNA ZAPALMY ZNICZE NA MOGIŁACH UCZESTNIKÓW WALKI O NIEPODLEGŁOŚĆ 
Kończymy przygotowania do kolejnej zbiórki na renowację nagrobków. Przygotowaliśmy folder i plakat XXI kwesty cmentarnej, który prezentujemy poniżej. Kwestujący będą zbierać datki do oznakowanych puszek przed bramami starych cmentarzy przy ul. Smutnej i ul. Ugaj oraz przy bramie cmentarza komunalnego przy ul. Dąbrowskiej. Bardzo liczymy na szczególną hojność darczyńców za co z góry serdecznie dziękujemy. Liczymy, że hasło „zapalmy znicz na mogiłach uczestników walk o Niepodległość” spotka się z należytym odzewem. Chodzi nie tylko o groby na Cmentarzu Wojennym ale też na pozostałych cmentarzach. Aby łatwo je odnaleźć będą one udekorowane kokardami w barwach narodowych. 
Nagrobek Marcina Willicha, który został odrestaurowany z środków ubiegłorocznej XX Kwesty cmentarnej.
ZAPROSZENIE NA ODCZYT Pani Renata Kasiewicz w dniu 24 października 2018 r. o godz. 13.00 w siedzibie Archiwum Państwowego przy ul. Spalskiej wygłosi odczyt pt. „Tomaszów Mazowiecki od powstania do niepodległości”. Zainteresowanych historią naszego miasta serdecznie zapraszamy. Wstęp wolny. 
ZAPROSZENIE NA ZEBRANIE ORGANIZACYJNE XXI KWESTY 
Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego zamierza w dniu 1-ego listopada 2018 roku przeprowadzić zbiórkę publiczną do puszek pod nazwą „XXI KWESTA CMENTARNA -RATUJMY ZABYTKI TOMASZOWSKICH CMENTARZY”. Wobec powyższego w środę 10 października 2018r. o godz. 16.00 odbędzie się zebranie robocze dotyczące spraw organizacyjnych, na które zapraszamy przedstawicieli władz miasta, powiatu oraz wszystkie organizacje pozarządowe i społeczne chcące wesprzeć nasze stowarzyszenie przy kwestowaniu na cmentarzu. Spotkanie odbędzie się w sali Miejskiego Centrum Kultury przy Placu Kościuszki 18. Celem zebrania jest wyłonienie komitetu organizacyjnego, sprecyzowanie celu zbiórki, przyjęcie regulaminu kwesty, przyjęcie wstępnych deklaracji i zapisy kwestorów. Wstępnie proponujemy aby datki z tegorocznej kwesty przeznaczyć na : dokończenie renowacji zabytkowego, XIX wiecznego żeliwnego nagrobka śp. Marcina Wilicha, jaki znajduje się w 2. kwaterze starej części cmentarza katolickiego, dofinansowanie odbudowy nagrobka księdza Zygmunta Zycha, który w latach 1959 – 1967 był proboszczem parafii Świętego Antoniego i dziekanem tomaszowskim, renowację zniszczonego nagrobka ppor. Eugeniusza Berezowskiego poległego 06.08.1920 r. w walce z bolszewikami. Zarząd TPTM
UCHWAŁA ZARZĄDU TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO W SPRAWIE USTANOWIENIA MEDALU OKOLICZNOŚCIOWEGO Z OKAZJI 50-LECIA UTWORZENIA TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO Realizując Uchwałę Walnego Zgromadzenia Członków w sprawie przyjęcia planu rzeczowo-finansowego na 2018 r. oraz na podstawie § 24 p. d) Statutu Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego uchwala się co następuje :
- Ustanawia się Medal Okolicznościowy z okazji 50-leia utworzenia Towarzystwa Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego zwany dalej Medalem.
- Przyjmuje się wzór Medalu opracowany przez Jana Woickiego stanowiący załącznik do uchwały.
- Medal jest przyznawany uchwałą Zarządu TPTM w trybie określonym Regulaminem stanowiącym załącznik do uchwały.
- Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia.
Uchwała przyjęta jednomyślnie 9 sierpnia 2018 r. 
ZAPROSZNIE DO MUZEUM 
FRAGMENT WYKŁADU „POSIADŁOŚCI RAWITÓW OSTROWSKICH Tomasz Ostrowski za sprawą wyjątkowych zdolności, pracowitości, gospodarności i zapobiegliwości, ale też za sprawą korzystnie zawartych małżeństw stał się właścicielem ogromnego majątku. Pnąc się w górę drabiny społecznej uzyskiwał kolejne godności jednocześnie pomnażając swój majątek. U schyłku swego życia stał się wielkim posiadaczem ziemskim, zgromadził wielomilionową magnacką fortunę, która stawiała go w gronie najzamożniejszych Polaków tamtej epoki. W dyspozycji przedśmiertnej każdemu z pięciu swych synów wyznaczył odrębne dobra, każde o przybliżonej wartości 556 tys. złotych polskich. Nawet gdy założymy, że każda z jego czterech córek mogła otrzymać dobra o mniejszej wartości to w sumie majątek Tomasza Ostrowskiego można w przybliżeniu oszacować na 3,5 do 4,5 mln ówczesnych złotych polskich. (po przeliczeniu wg. stawek cen złota na walutę współczesną daje to od 121 do 155 mln. zł) Rodzice Tomasza, Piotr Ostrowski i Konstancja Katarzyna ze Stoińskich nie zaliczali się do rodzin majętnych. Z pewnością byli posesjonatami posiadając pewną własność dziedziczną. Według Antoniego hr. Ostrowskiego posiadali niewielki majątek Krupy – Ostrów Mały k. Kocka w Lubelskiem[1] (wówczas Krupy i Ostrów leżały w powiecie stężyckim, woj. sandomierskie). Tam też 21 grudnia 1735 r. urodził się przyszły hrabia i senator. Właściwie to o stanie majątku jego rodziców, rodzeństwa i ich pozycji społecznej i kto odziedziczył posiadłość Krupy nic pewnego nie wiemy[2]. W roku 1765 Tomasz Ostrowski mając 30 lat i ugruntowaną pozycję na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego zawiera związek małżeński z Józefą Godlewską (1725-1780) herbu Gozdawa, starościanką nurską[3]. Dzięki temu staje się średnio zamożnym posesjonatem z majątkiem w Ziemi Nurskiej. Dostępne biografie jak i zachowane materiały archiwalne nie wskazują jaka lub jakie to były posiadłości[4]. Wiemy natomiast, że w sierpniu 1773 r. uzyskuje godność podkomorzego nurskiego, zostaje posłem tej ziemi na sejm i na publicznej licytacji kupuje w Warszawie przy ul. Bielańskiej 6 pojezuicką kamienicę nr hip. 605[5]. W roku 1780 umiera jego pierwsza żona, Józefa Ostrowska z Godlewskich. Zostaje ona pochowana w krypcie kościoła św. Krzyża[7]. Rok po jej śmierci, 26 lipca 1781 r. w warszawskim Kościele św. Krzyża Tomasz Ostrowski zawiera związek małżeński z znacznie młodszą od siebie Apolonią Ledóchowską[8]. Małżeństwo Tomasza z Apolonią Ledóchowską było największym krokiem w karierze majątkowej Tomasza Ostrowskiego. Matka Apolonii, Ludwika z Denhoffów była właścicielką Ujazdu i dóbr ziemskich zwanych „dobrami ujezdzkimi”. Dzięki temu małżeństwu Tomasz Ostrowski wszedł w posiadanie Ujazdu wraz z pałacem i wsiami Tobiasze, Skrzynki, Przysiadłów, Ojrzanów, Sangrodz, Niebrów, Kuczołów, Łagiewniki z młynem Rudą, Zawadę i Brzustówkę[9]. Formalnie stało się to w roku 1786, kiedy teściowa Ludwika Ledóchowska z Denhoffów odsprzedała mu wszystkie prawa do dóbr ujezdzkich. Tego samego roku Tomasz Ostrowski kupuje od Konstantego Felicjana Szaniawskiego pałac przy ul. Miodowej 8 w Warszawie. Dwa lata później, około roku 1788 po odkryciu złóż rudy żelaza w okolicy wsi Niebrów założył osadę górniczo hutniczą pod nazwą Tomaszów[10]. W roku 1792 Tomasz Ostrowski wszedł w posiadanie dużego majątku ziemskiego na Podolu. Brat jego drugiej żony, Antoni Ledóchowski wypełniając zapis testamentowy Franciszka Ledóchowskiego przekazał mu miasteczko Tetyjów i majątek ziemski Piatyhory oraz Pieczychwost i Milatyn leżące wówczas w woj. bracławskim na Podolu jako przypadające Apolonii (Ledóchowskiej)[11]. W połowie lat 90. XVIII wieku, najprawdopodobniej w roku 1796 Tomasz Ostrowski w drodze kupna stał się właścicielem dóbr Helenów i Nadarzyn w ówczesnym powiecie błońskim[12]. Rok 1798 jest znamienny nie tylko dla Tomasza Ostrowskiego, ale i dla jego potomków. W Ujeździe odwiedza go król pruski Fryderyk Wilhelm. Najprawdopodobniej podczas tej wizyty Tomasz Ostrowski otrzymuje dziedziczny tytuł hrabiego[13]. Nadmienić należy, że w wyniku III rozbioru Polski, od 1795 r. dobra ujezdzkie znajdowały się w zaborze pruskim a Tomasz Ostrowski był poddanym Fryderyka Wilhelma. W roku 1799 powiększa dobra ujezdzkie odkupując od rządu pruskiego skonfiskowane Komisji Edukacji Narodowej pojezuickie majątki Żelechlin i Kopiec wraz z młynem Pudło[14]. Poniżej krótka charakterystyka posiadłości Tomasza Ostrowskiego. DOBRA UJEZDZKIE Największą miejscowością w dobrach ujezdzkich było miasteczko Ujazd. W roku 1827 było w nim 77 domów i 878 mieszkańców[15]. Tomasz Ostrowski w roku 1786 zastał istniejący tam pałac w ruinie. Na jego miejscu wybudował drewniany dwór, który później przebudowano na pałac. Od roku 1790 Ujazd stał się główną rezydencją rodzinną Ostrowskich. Zamieszkiwała w nim rodzina Antoniego Ostrowskiego (do 1832 r.), następnie od 1851 Stanisława Ostrowskiego, później Juliusza Ostrowskiego i do wiosny 1945 r. Jana Krystyna Ostrowskiego.[16] W latach 1882-1886 pałac gruntownie przebudował Juliusz Ostrowski (1854-1917), syn Stanisława a wnuk Antoniego. Z wcześniejszej budowli barokowej uzyskał charakter neogotycki. Prawdopodobnie projektantem a na pewno nadzorującym przebudowę był architekt Fryderyk Tschoepe z Piotrkowa[17]. Następna przebudowa miała miejsce w latach 1920-1922. Dokonaną ja na zlecenie Jana Krystyna Ostrowskiego (1894-1981)[18]. Obok pałacu znajduje się dobrze zachowany rozległy (ok.14 ha) park krajobrazowy z starym drzewostanem i zespołem stawów rzeki Piasecznicy. Park założono pod koniec XVIII wieku jest obecnie jednym z najpiękniejszych w powiecie tomaszowskim. Duża w tym zasługa Jana Krystyna Ostrowskiego, którego pasją była hodowla roślin. W parku rosły m. in. białe topole, stare olchy, skrzydłorzechy kaukaskie, lipy, a od strony południowej świerki srebrzyste. W parku spotkać możemy również skupiska dębów, brzóz i klonów. Wśród starego drzewostanu pomniki przyrody w postaci białych topoli (jeden z okazów posiada około 30 metrów wysokości, zaś obwód pnia wynosi 7 metrów). W parku znajdowało się kilka sztucznych stawów założonych w oparciu o wody rzeki Piasecznicy. PAŁACYK PRZY MIODOWEJ 8 W WARSZAWIE W pierwszych latach XVIII wieku na działce należącej wówczas do rodziny Szaniawskich, pod numerem hipotecznym 481 przy ul. Miodowej w Warszawie, wybudowano pałac. Od roku 1743 jego właścicielem został Józef Szaniawski a od roku 1770 należał do Konstantego Szaniawskiego. Pałac przebudowany w 1782 roku według projektu Stanisława Zawadzkiego. W roku 1786 Tomasz Ostrowski kupuje od Szaniawskich tenże pałac i około roku 1812 zleca architektowi Fryderykowi Albertowi Lesselowi jego przebudowę[19]. Po jej zakończeniu zamieszkał w pałacu na stałe i tam też w roku 1817 zmarł. W wieku XIX pałac przy ul. Miodowej kilkakrotnie zmieniali się właściciele budynku. Wtedy też stał się budynkiem czynszowym. W latach międzywojennych prawdopodobnie zamieszkiwał w nim Krystyn hr. Ostrowski, który był właścicielem dóbr ziemskich Korczew Miedzna Jatrypory w siedleckim[20]. Podczas II wojny światowej, w roku 1944 r. pałac został doszczętnie zniszczony. Odbudowano go w 1950 w zachowując styl klasycystyczny. Budynek wpisany 1.07.1965 r. do rejestru zabytków nieruchomych miasta stołecznego Warszawy pod nr 3032. Sąsiaduje z pałacem Branickich (Miodowa 6/8) i pałacem Morsztynów (Miodowa 10). Przy tej samej ulicy pod nr 12 znajdowała się kamienica wybudowana w roku 1770 dla biskupa Antoniego Kazimierza Ostrowskiego. Ona również uległa zniszczeniu w 1944 r. a odbudowana została w 1950. TETYJÓW I PIATYHORY NA PODOLU W roku 1792 Tomasz Ostrowski wszedł w posiadanie dużego majątku na Podolu. Brat jego drugiej żony, Antoni Ledóchowski wypełniając zapis testamentowy Franciszka Ledóchowskiego przekazał mu miasteczko Tetyjów i majątek ziemski Piatyhory oraz Pieczychwost i Milatyn leżące wówczas w woj. bracławskim jako przypadające Apoloni (Ledóchowskiej)[21]. W tym czasie, kiedy Tomasz Ostrowski obejmował te posiadłości w ich skład wchodziło ponad trzydzieści wiosek i osad[22]. W Tetyjowie Tomasz Ostrowski wybudował dwór i ufundował murowany kościół katolicki[23] pw. św. Wincentego z Ferrary. Ponadto założył szkołę parafialną i ufundował szpital dla ubogich. W Piatyhorah wybudował drewniany kościół katolicki. Dokonał dokładnych pomiarów majątku, wprowadził nowoczesne metody gospodarowania. Zorganizował handel zbożem poprzez wybudowanie składów w Odessie[24]. Tak pisał o Tetyjowie Eustachy Iwanowski: „…Dla zgaszenia nieustających rebelii, panowie polscy osiadali w Ukrainie, opiekowali się ludem, nie dopuszczali ucisku włościan, budowali domy, zakładali miasteczka. Tomasz Ostrowski, podskarbi W. koronny, mąż w Polsce szanowany, ojczyznę kochający, nabył prawa u Ledóchowskich wojewodziców Czernichowskich, braci swej żony; został dziedzicem Tetyjowa. Dom wymurował, często tu przemieszkiwał. Grunta pomierzył. Padura komornik, plany i pomiary całej Tetijowszczyzny pokończył. Zaprowadził lepsze gospodarstwo, rząd stały i gorliwą dla włościan opiekę. Puszcza Olbaczowska, czyli Łobaczowska z wielkimi lasami była głównym bogactwem i ozdobą majątku. Dobrze była administrowaną i strzeżoną[25] Majątek Tetyjów – Piatyhory w 1793 r. po II rozbiorze Polski znalazł się w granicach Rosji. Początkowo zagrożony sekwestrem przez wojska carycy Katarzyny II. Prawdopodobnie z obawy przed ewentualną konfiskatą Tomasz Ostrowski sprzedał jego część Wincentemu Rohozińskiemu (Rogozińskiemu) od którego w 1858 r. kupiła go rodzina Lipkowskich[26]. Około roku 1816 dobra te znalazły się w guberni kijowskiej. Prawdopodobnie część tych posiadłości w wyniku spadku po Tomaszu otrzymali jego synowie Tadeusz, Franciszek i ks. Atanazy Ostrowski. Tetyjów (Tetijiw) to obecnie 13 tys. miasteczko na Ukrainie w obwodzie kijowskim, siedziba władz rejonowych. Zachował się dwór parterowy klasycystyczny wybudowany przez Tomasza Ostrowskiego. Piatyhory to wieś w rejonie tetyjowskim obwód kijowski. Ciekawy opis historii Tetyjowa odnalazłem w Tygodniku Ilustrowanym z 1884 r.[27] Zamieszczono tam również obrazy Feliksa Brzozowskiego przedstawiające widok ogólny Tetyjowa z połowy XIX wieku oraz widok tamtejszego kościoła, którego fundatorem był m. innymi Tomasz Ostrowski. NADARZYN Najprawdopodobniej w roku 1796 Tomasz Ostrowski w drodze kupna stał się właścicielem dóbr Helenów i Nadarzyn w ówczesnym powiecie błońskim[28]. Około roku 1806 z jego inicjatywy i środków, wybudowano w Nadarzynie kościół parafialny pod wezwaniem św. Klemensa[29]. Wzniesiono go w stylu klasycystycznym według projektu architekta Jakuba Kubickiego. Kościół jest budowlą na planie owalu, z dobudową kruchtą z jednej i zakrystią po przeciwnej stronie. W tym samym czasie T. Ostrowski zlecił budowę zajazdu. Zaprojektował go ten sam architekt. Został on usytuowany w pobliżu kościoła i rynku u wylotu głównego traktu w kierunku Warszawy. Zajazd ten jest obszerną budowlą neoklasycystyczną. Był gospodą licznie odwiedzaną przez kupców. W 1809 roku przed bitwą pod Raszynem w zajeździe gościć miał Józef Poniatowski. HELENÓW Helenów stał się własnością Tomasza Ostrowskiego około toku 1806. Wtedy też rozpoczęto budowę pałacu wg. Projektu Jakuba Kubickiego lub Stanisława Zawadzkiego[30]. Równolegle z pałacem wybudowano dwie wolnostojące oficyny. Wraz z budową pałacu założono rozległy park. Od roku 1817 właścicielem pałacu i posiadłość ziemskiej Helenów zostaje syn Tomasza, Władysław Ostrowski (1790-1862), który z kolei w roku 1819 sprzedaje posiadłość Tadeuszowi Ostrowskiemu (1792-1842). Najprawdopodobniej Helenów w posiadaniu Rawitów Ostrowskich pozostawał do 1834 r. lub nawet do 1842, kiedy to Tadeusz Ostrowski sprzedaje dobra Wincentemu Arkuszewskiemu[31]. W roku 1855 Helenów nabył Stanisław Potocki, który kazał pałac przebudować w stylu neorenesansowym. Od tego czasu znany jest pod nazwą Pałac Potockich. Po II wojnie światowej pałac w Helenowie stał się miejscem wypoczynku kadry oficerskiej, a obecnie mieści się w nim Ośrodek Reprezentacyjny Ministerstwa Obrony Narodowej. FALENTY k. Warszawy W latach 1830-1839 pałac, park i dobra ziemskie Falenty k. Warszawy stanowiły własność syna Tomasza, ks. kanonika Atanazego Ostrowskiego (1791-1866)[32]. Wiadomym jest, że w roku 1818 po śmierci Zofii Dangel dobra sprzedano na licytacji. Kupującym, przynajmniej formalnie nie był ks. Atanazy Ostrowski, który wszedł w ich prawne posiadani dopiero w roku 1830. W roku 1832 meble i inne cenne ruchomości z pałacu w Helenowie zostały zdeponowane przez uchodzącego z Polski Tadeusza Ostrowskiego właśnie w falenckim pałacu ks. Atanazego Ostrowskiego[33]. Również pewne jest, że w latach 1830-1838 majątek Falenty ks. Atanazy Ostrowski wydzierżawił na lat dziewięć Janowi Jeziorańskiemu[34]. Po niespełna 10 latach posiadania, w 1839 r. ks. Atanazy Ostrowski odsprzedał Falenty warszawskiemu kupcowi Augustowi Spiskiemu[35]. Pałac w Falentach został przebudowany w latach 1852 -1857 przez ówczesnych właścicieli Przezdzieckich. Przebudowę dokonano według projektu Franciszka M. Lanciego. Wtedy to uzyskał charakter neorenesansowy i w takim kształcie pałac przetrwał do współczesności. Ks. kanonik Atanazy Ostrowski był również właścicielem znacznego majątku na Ukrainie w dobrach Tetyjowskich. Były to posiadłości ziemskie Kasperówka, Kosów i Pohreby w guberni kijowskiej, które otrzymał w spadku po Tomaszu Ostrowskim, a około roku 1860 sprzedał Tomaszowi Potockiemu oraz Tadeuszowi i Zofii Ostrowskich. Jak wspomniałem wcześniej po klęsce powstania listopadowego i emigracji do Francji Tadeusza Ostrowskiego, był też w posiadaniu Raszyna, Lesznowoli, Słomina, Łazowa i Sękocina w powiecie warszawskim[36]. POWIĘKSZANIE POSIADŁOŚCI PRZEZ ANTONIEGO hr. OSTROWSKIEGO Dzieci Tomasza Ostrowskiego odziedziczyły ogromny majątek, ale nie posiadły tak genialnych zdolności do jego pomnażania. Wyjątkiem okazał się Antoni Ostrowski, najstarszy syn z małżeństwa Tomasza Ostrowskiego z Apolonią. Antoni urodził się 24 maja 1782 r. w Warszawie. Samodzielne zarządzanie włościami ujezdzkimi rozpoczął mając 23 lata. Odziedziczony majątek już na początku gospodarowania powiększył dokupując przyległe wsie Czechowice, Małecz, Łaziska, Łagiewniki, Komorów, Zaborów, Naropną, Wolę Naropieńską.[37] Rozpoczął zakładanie nowych osad poprzez akcję osadnictwa i uprzemysłowienia. W wyniku tych działań rozwinął osadę Tomaszów założoną przez Tomasza Ostrowskiego tworząc w niespełna sześć lat nowe miasto przemysłowo handlowe z satelickimi osadami przemysłowo rolnymi Ostrów, Nowy Ostrów, Rawitów, Łusin, Borek (Precz Bieda), Lipianki i Bocian. KLUCZ ZAWIEPRZYCKI Dalsze powiększenie posiadłości nastąpiło w wyniku małżeństwa Antoniego hr. Ostrowskiego zawartego w 1795 r. z wówczas 16 letnią Józefą Zofią z Morskich herbu Topór[38] (1879-1813). Jej stryj, Ignacy Morski zapisał dzieciom Józefy swe dobra w Lubelskim. W roku 1819 dobra zwane Kluczem Zawieprzyckim zostały przejęte przez Antoniego Ostrowskiego po spłaceniu rodziny Morskich. W skład tego nowego majątku wchodziły Zawieprzyce, Wólka Zawieprzycka, Spiczyn, Wojciechów, Jawidz, Ignaców, Maszki, Chorlęź, Grabianowice[39]. Do Klucza Zawieprzyckiego należał też Wojciechów z folwarkiem Ignaców. W roku 1827 był drugą co do wielkości miejscowością klucza zawieprzyckiego należącego do majątku rodziny Ostrowskich. Znajdował się tam drewniany kościół parafialny, 63 domy z 549 mieszkańcami. Gruntów było 1268 mórg ziemi ornej a w folwarku 82 mórg łąk, 32 morgi ogrodów i zabudowań, 641 mórg lasu wysokopiennego i 200 mórg zalesionych, 75 mórg zarośli, 17 mórg stawów, 65 mórg pastwisk i dróg oraz 8 mórg probostwa. 1806 mórg ziemi i 210 mórg lasu należało do włościan. Folwark Ignaców posiadał 2 domy, 22 mieszkańców, 707 mórg ziemi ornej. W skład dóbr Wojciechów wchodziły też wsie Maszki 42 domy, 383 mieszkańców, 1107 mórg ziemi włościańskiej, Gaj Duży 8 domów, 92 mieszkańców, 72 mórg, Gaj Mały 9 domów, 82 mieszkańców, 188 mórg. W Archiwum Akt Dawnych w zespole Archiwum Ostrowskich z Ujazdu zachowały się dokumenty potwierdzające nabycie własności i potwierdzenie, że Antoni Ostrowski zapłacił Ignacemu Morskiemu z tego tytułu 15 tys. dukatów. Tak więc po roku 1818. Antoni Ostrowski został właścicielem tego majątku. Same Zawieprzyce były wtedy wsią z 79 domami i 905 mieszkańcami. Na wyniosłym brzegu doliny Wieprza wznosił się zamek otoczony parkiem a w nim kaplica[40]. W tym też czasie otoczył pałac i park murem z okazałą bramą wjazdową. Zbudował oranżerię a parkowi nadał charakter romantycznego ogrodu. Po pożarze jaki miał miejsce w połowie XIX wieku zamku nie odbudowano[41]. Zabezpieczone ruiny możemy oglądać do dziś. Funkcje mieszkalne po pożarze zamku przejęła oficyna i dwór, będący własnością dzierżawcy majątku. Po roku 1832 dobra zawieprzyckie podobnie jak i inne dobra Antoniego Ostrowskiego zostały zajęte sekwestrem przez Rząd Królestwa z tym, że konfiskacie uległa jedynie połowa majątku. Druga połową zarządzała Julia z Ostrowskich Michałowska. Dopiero w 1853 r. Stanisław Ostrowski wykupił od Tytusa Dzieduszyckiego wierzytelności na hipotece Zawieprzyc a następnie jako posagowe zmarłej matki wykupił je na licytacji od Skarbu Królestwa Polskiego. Tak więc dopiero w roku 1860 majątek w całości wrócił do rodziny Rawitów Ostrowskich stając się własnością Stanisława Ostrowskiego[42] (syna Antoniego). W 1864 roku po powstaniu styczniowym ziemia dworska została uwłaszczona. Powstała wtedy samodzielna miejscowość Wólka Zawieprzycka, którą włączono do gminy Serniki. Do majątku Zawieprzyce należał odtąd tylko niewielki folwark z 1 domem i 8 stałymi mieszkańcami. Ostrowscy władali zawieprzyckim majątkiem aż do roku 1945 r. Pod koniec XIX wieku dzierżawcą majątku w Zawieprzycach został stryjeczny dziadek Marii Skłodowskiej, Ksawery[43] a po nim jego syn Bolesław Skłodowski. Późniejsza noblistka, spędzała w Zawieprzycach wakacje. Ksawery Skłodowski pochowany jest nieopodal, w Kijanach. Maria Skłodowska-Curie pozostaje patronką zawieprzyckiej szkoły. W drodze sukcesji po Stanisławie Ostrowskim następnym właścicielem Zawieprzyc był Juliusz Ostrowski a ostatnim dziedzicem do 1944 r. Jan Krystyn Ostrowski. BOLESTRASZYCE Po roku 1820 a przed 1830 majątek Antoniego Ostrowskiego powiększył się o dobra Zarzecze i Bolestraszyce w dolinie Sanu (obecnie gmina Żurawice pow. przemyski woj. podkarpackie). Majątek ten w wyniku rozliczeń rodzinnych przypadł Józefie Ostrowskiej. W 1831 r. otrzymała go Julia Olimpia Ostrowska po zamążpójściu za Piotra Michałowskiego. (Piotr Michałowski był bratem Antoniny Ostrowskiej z Michałowskich, trzeciej żony Antoniego. Tak więc był on jednocześnie jego szwagrem i zięciem). Od roku 1834 dobrami zarządzał Piotr Michałowski[46]. Na początku drugiej połowy w. XIX (w l.1853-1862 r.) część gruntów należących do majątku Bolestraszyc została zajęta pod budowę szańców i fortów twierdzy Przemyśl. Julia Michałowska (wraz z dziećmi) zamieszkiwała i gospodarowała w Bolestraszycach do roku 1910. Pod koniec XIX wieku na posiadłości ziemską tzw. mniejszą składało się: 731 mórg ziemi ornej, 195 mórg łąk i sadów, trzy pastwiska, 176 mórg lasów[48]. Posiadłość większa to 868 mórg ziemi ornej, pastwisk 176 mórg, lasów 1326 mórg. Obecnie w dawnym parku dworskim znajduje się ogród dendrologiczny i Zakład Fizjografii PAN i PTN. W parku ponad 2000 gatunków i odmian roślin. Poza parkiem poleca się zwiedzenie fortu pancernego San Rideau zbudowanego około 1895 r. Według Przewodnika po Polsce z centrum Przemyśla do Bolestraszyc jest niespełna 8 km i dojedziemy kierując się na północny wschód. MIASTO PRZEMYSŁOWO HANDLOWE TOMASZÓW MAZOWIECKI Jak wynika z wcześniejszej części opracowania, Tomasz Ostrowski około roku 1788 po odkryciu złóż rudy żelaza w okolicy wsi Niebrów założył osadę górniczo hutniczą pod nazwą Tomaszów[50]. Tomaszów w roku 1789 liczyły 49 mieszkańców[51] i takim pozostawał przez następne 25 lat. W 1815 r. liczył 37 stałych mieszkańców i cztery domy. Pierwszą okazałą budowlą jaka powstała w Tomaszowie był pałac Antoniego Ostrowskiego. Najprawdopodobniej wybudowano go około roku 1812. Pałac powstawał etapami. Na początku pałac był budowlą parterową z trzypiętrową widokową wierzą. W roku 1817 obudowano oranżerię. Budowniczym gmachu był mistrz murarski Jan Komorowski z Ujazdu, który kierował się projektem autorstwa znanego architekta Fryderyka A. Lessela[52]. Nieco później obok pałacu utworzony został rozległy park. W roku 1815 w pobliżu osady hutników powstał murowany, jednopiętrowy dom familijny przeznaczony dla oficjalistów. W tym też czasie Antoni Ostrowski powziął zamysł utworzenia w Tomaszowie większego ośrodka przemysłowo handlowego. Realizacja tego zamierzenia zbiega się z zawarciem w roku 1821 drugiego małżeństwa z Antoniną Michałowską i zasiedleniem przez małżonków tomaszowskiego pałacu[53]. W roku 1822 wytyczone zostały przyszłe ulice osady fabrycznej a w wyniku rozwiniętej z rozmachem akcji osadnictwa fabrycznego w roku następnym przybyli do Tomaszowa pierwsi tkacze osadnicy. W roku 1824 z środków A. Ostrowskiego wybudowano nad Wolbórką pierwszą przędzalnię zwana „Stara Filatura” a po przeciwnej stronie browar i gorzelnię. Rok później powstała druga duża przędzalnia „Batavia”. W roku 1824 Tomaszów uzyskuje status osady przemysłowo handlowej, a w roku 1830 otrzymuje prawa miejskie. W mieście było wtedy 3250 stałych mieszkańców, 279 domów, dwie duże przędzalnie wełny, zakłady hutnicze, folusz, 3 farbiarnie i ponad 70 ręcznych zakładów tkackich[54]. (w tym czasie sąsiednie miasta powiatowe: Opoczno liczyło 2913 mieszkańców, Piotrków niewiele ponad 4 tys. mieszkańców). Tak więc bez wątpienia utworzenie w niespełna 8 lat nieomal od podstaw nowego miasta przemysłowego było bodaj największym życiowym osiągnięciem Antoniego hr. Ostrowskiego. Dalszy rozwój Tomaszowa jako miasta prywatnego został zahamowany w roku 1831 po klęsce powstania listopadowego i nałożeniu sekwestru a następnie konfiskacie majątku Antoniego Ostrowskiego[55]. W roku 1869 Stanisław Ostrowski odzyskał skonfiskowane dobra ujezdzkie, ale z wyłączeniem miasta, które od roku 1844 posiadało status miasta rządowego a od 1851 było właścicielem 126 ha terenów miejskich[56]. Pomimo to miasto wielokrotnie korzystało z przychylności rodziny Ostrowskich. W roku 1861 Stanisław Ostrowski stanął na czele komitetu budowy kościoła parafialnego pw. św. Antoniego wspierając go finansowo i poprzez wpływy w Rządzie Gubernialnym i Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego[58]. Stanisław Ostrowski przekazał parafii działkę pod budowę kościoła wydzieloną z części ogrodu pałacowego od strony ul. Pilicznej. Ponadto ufundował ołtarz, organy, posadzki i szereg przedmiotów niezbędnych do funkcjonowania kościoła. W roku 1887 Stanisław Ostrowski stanął na czele komitetu budowy szpitala miejskiego. W tym przypadku również hojnie wspierał działo budowy przekazując na ten cel ponad 3600 rubli[59]. Również Juliusz Ostrowski i jego syn Jan Krystyn wielokrotnie dawali wyraz swojej sympatii dla miasta. Przykładem tego mogą być kolejne darowizny gruntów pod budowę pierwszej szkoły średniej i kościoła pw. Najświętszego Serca Jezusowego. Wymiana gruntów z miastem w związku z budowę koszar dla II dywizjonu 4.PAC i darowizna ponad 14 ha gruntów w obrębie miasta pod budowę szkół i ulic[60]. W roku 1926 J.K. Ostrowski wyraził zgodę na przyjęcie przez Tomaszów herbu Rawicz będącego herbem rodowym Rawitów Ostrowskich[61]. „Less Madères” w Vernou-sur-Brene /departament Tours w dolinie Loary we Francji/ Antoni Ostrowski jak i jego brat Władysław brał czynny udział w Powstaniu Listopadowym. Od 13 stycznia 1831 r. Antoni był dowódcą Gwardii Narodowej Warszawskiej. Od 28 maja 1831. senator – wojewoda. W sejmie poparł wniosek o detronizację Romanowów. Władysław Ostrowski był marszałkiem Sejmu Powstania 1831 r. Również czynny udział w powstaniu brał jego zięć (a zarazem szwagier), Piotr Michałowski. Za czynny udział w powstaniu Antoni Ostrowski został zaocznie skazany na śmierć, a jego dobra skonfiskowane. Konfiskata majątku była ogromnym ciosem i znacznie uszczupliła stan majątkowy rodziny. Musiał udać się na emigrację. Początkowo osiadł w Fontaineblean k. Saint-Germain-en Laye (departament Sekwany, tam, gdzie abdykował Napoleon). W roku 1844 z posiadanych środków Antoni Ostrowski nabył pałac i posiadłość ziemską „Less Mederes” nad Loarą w okolicach Tours w środkowo zachodniej Francji[62]. W archiwum Ostrowskich z Ujazdu zachowały się dokumenty dot. nabycia i zagospodarowania tej posiadłości[63]. Antoni hr. Ostrowski zmarł 4 grudnia 1845 r. w Vernov-sur-Brene[64]. Posiadłość ta pozostawała w posiadaniu rodziny Ostrowskich do drugiej połowy lat 60. XIX wieku. W dalszej części referatu przedstawiono proces odzyskiwania majątków przez Stanisława hr. Ostrowskiego oraz posiadłości Juliusza i Gustawa Ostrowskich. Końcowa części dotyczyła Jana Krystyna hr. Ostrowskiego jako ostatniego właściciela dóbr ujezdzkich i zawieprzyckich oraz Krystyna hr. Ostrowskiego jako właściciela Korczewa i innych dóbr w siedleckim.
Przypisy: [1] A. Ostrowski Żywot Tomasz z Rawitów Ostrowskiego ministra Rzeczypospolitej … str. 5, Wydano: Paryż w Księgarni Polskiej 3 maja 1836 r. (przyp. autora – w 1827 r. wieś Krupy k. Ostrowa w pow. lubartowskim miała 12 domów – tom IV s.733 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego- Warszawa 1892. Nadal istnieje wieś Krupy k. Ostrowa i Jeziorzan nad Wieprzem w pow. lubartowskim woj. lubelskie); [2] IPSB ( oraz PSB t.24 s.579) w biogramie T. Ostrowskiego autorstwa T. Kizwaltera podano, że Piotr Ostrowski był dziedzicem wsi Krupy, Zabiele, Skolimów, Zawada. W źródłach archiwalnych brak na to potwierdzenia. Nic nie wspomina o tym A. Ostrowski w ”Żywot Tomasza z Rawitów Ostrowskiego …”pisząc wprost, że „..urodził się Tomasz Ostrowski w stanie majątkowej mierności…” - patrz przypis 1.; [3] Dz. cyt. PSB t.24 s.579 biogram T. Ostrowskiego; [4] Przypuszczalnie mógł posiadać część miejscowości Godlewo lub Czyżew pow. Ostrowski na Ziemi Nurskiej, które w części należały do nieżyjącego już wówczas Krzysztofa Godlewskiego, starosty Nurskiego, ojca Józefy Ostrowskiej; [5] za T. Zielińska Archiwum Ostrowskich herbu Rawicz w zbiorach Archiwum Akt Dawnych w Warszawie Materiały z sesji naukowej 14 XII 1991 r. wyd. Muzeum w Tomaszowie Maz.,1994 r. - zakup kamienicy przez Tomasza Ostrowskiego jest poświadczony w wpisem do metryki Koronnej, sygn.292, k.113-114; [6] tamże (kamienica nr hip.605); [7] Józefa z Godlewskich Ostrowska zm.6 XII 1780 – Kasztelanowa Czerska żona Tomasza Adama hr. Rawita Ostrowskiego - epitafium na nagrobku w katakumbach kościoła św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu 3 w Warszawie; [8] Akt małżeństwa nr 14 z roku 1781 zapisany w księdze ślubów warszawskiej parafii Św. Krzyża przez ks. Maruszewicza; [9] Archiwum Ostrowskich z Ujazdu w zbiorach Archiwum Głównym Akt Dawnych, sygn.573 - zakup posiadłości uzupełniających dobra ujezdzkie w latach 1788-1799, akt z 1786 r. - cyt. za T. Zielińską Ród Ostrowskich w dziejach Tomaszowa materiały z sesji naukowej14.12.1991, przypisy str.30; [10] nazwa Tomaszów (Tomaszew) pojawia się w roku 1888 w aktach stanu cywilnego parafii katolickiej Tobiasze oraz na mapie Prus Południowych Davida von Giillyego z lat 1802-1803. Kopie w zbiorach Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego w Tomaszowie Maz.); [11] materiał dotyczący tej posiadłości znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych - Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, sygn. 1/344/0/-/0060 sprawy osobiste rodziny Ostrowskich oraz dokumentacja aktowa sygn.: 1250, 1257,1252,1256; [12] Akta dot. zakupu w Archiwum Głównym Akt Dawnych Akta Ostrowskich z Ujazdu, sygn.1157 nabycie Nadarzyna i Helenowa w pow. błońskim oraz sygn.1158 nabycie Helenowa i uregulowanie hipoteki 1804 r.; [13] A. Ostrowski Żywot Tomasza Ostrowskiego ministra …. Wyd. w Księgarni Polskiej Paryż 1836 (forma cyfrowa, e-bok, http//books.google.pl); [14] patrz przypis 8; [15] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich tom XII s. 761 wyd. Warszawa 1880-1914 nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walwskiego <http://dirop.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII >; [16] B. Olszewski Od Piątku do Soboty Wędrówki po ziemi łódzkiej, str.151-155 Wydawnictwo 86 Press, Łódź 1995 oraz T. S. Jaroszewski Po pałacach i dworach Mazowsza, przewodnik cz. II s. 106, Wydawnictwa Naukowo Techniczne Warszawa1996; [17] tamże; [18] po roku 1945 w pałacu miała siedzibę Gromadzka Rada Narodowa, była tam świetlica miejscowego PGR-u, ośrodek wypoczynkowy ZHP. Obecnie zespół pałacowo-parkowy jest własnością prywatną; [19] Marek Kwiatkowski Architektura miasta Warszawy - od Potopu Szwedzkiego do Powstania Listopadowego, wyd. PWN Warszawa 1989 s. 79 oraz tablica informacyjna na budynku; [20]niektóre źródła podają (nie jest to pewne), że Krystyn hr. Ostrowski mieszkał przy ul. Miodowej w pałacu Szaniawskich, który miał kupić w 1929 r. Jeżeli tak faktycznie było to po ponad 100 latach pałac (na krótko) wrócił do Rawitów Ostrowskich; [21] bogaty materiał dotyczący tej posiadłości znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych - Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, sygn. 1/344/0/-/0060 sprawy osobiste rodziny Ostrowskich oraz dokumentacja aktowa sygn. 1250, 1257,1252,1256; [22] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich tom XII str. 323-324 podaje, że do dóbr Tejkowskich należały wioski: Jakimówka, Koszów, Kasperówka, Pohreby, Burkowce, Dąbrówka, Osiczna, Buhajówka, Rosiczki, Wysokie, Stodnica, Aleksandrówka, Zaszków, Puchaczówka, Szuleki, Michałówka, Buzówka, Sabadacz, Olszanka, Żytniki, Skibińce, Hałajki, Czerepinka, Zrajki, Żydowczyk, Tajnica, Horoszków, Krywczunka, Łobaczów; [23] Pierwszy kościół w Tetyjowie ufundowany w 1792 r. przez Ludwikę z Denhoffów spłonął i w jego miejsce Tomasz Ostrowski wybudował kościół murowany. Nie był jego jednym z fundatorem, współfinansowali budowę marszałek humański Dębowski i dziedzic pobliskiego Klukowa Bykowski; [24] A. Ostrowski Żywot Tomasza Ostrowskiego Rys wypadków krajowych 1763-1817 …, str. 107-132; [25] Eustachy Iwanowski Rozmowy o polskiej koronie, t.1, wyd. Kraków 1873, fragment ze str. 539; [26] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich T. VIII str. 61-62, wyd. pod red. F. Sulmierzyckiego, W. Walewskiego B. Chlebowskiego, Warszawa 1880; [27] Tygodnik Ilustrowany z 1884 r., nr 79-104 tom IV s.396-399,tekst pt. Tetyjów na Ukrainie, korespondencja autora podpisującego się „Bolesława znad Dniepru” ilustrowany obrazami Feliksa Brzozowskiego; [28] Akta dot. zakupu w Archiwum Głównym Akt Dawnych Akta Ostrowskich z Ujazdu, sygn.1157 nabycie Nadarzyna i Helenowa w pow. błońskim oraz sygn.1158 nabycie Helenowa i uregulowanie hipoteki 1804 r; [29] AGAD Komisja woj. Mazowieckiego Rząd Gubernialny Warszawski Wydz. Wyznań i Oświecenia Publicznego sygn.6360 kościół w Nadarzynie pow. błoński; [30] T. S. Jaroszewski W. Baraniewski Po pałacach i dworach Mazowsza -przewodnik cz. I, str.40, Wyd. Naukowo Techniczne, Warszawa 1997; [31] AGAD AOzU sygn.1174 sprzedaż Helenowa przez Tadeusza Ostrowskiego dla Wincentego Arkuszewskiego; [32] przyp. autora - ks. Atanazy Ostrowski (1791-1848) był synem Tomasza O. a bratem Antoniego Ostrowskiego; [33] AGAD AOzU sygn.1172 rzeczy kredensowe zdeponowane w pałacu ks. Atanazego Ostrowskiego w Falentach; [34] AGAD AOzU sygn. 1178 spór pomiędzy k. A. Ostrowskim a Janem Jeziorańskim; [35] T.S. Jaroszewski Po pałacach i dworach Mazowsza przewodnik cz. II, Wydawnictwa Naukowo Techniczne, Warszawa 1997; [36] AGAD AOzU sygn.0150 i sygn.0105 Atanazy Ostrowski- sprawy osobisto rodzinne; [37] za T. Zielińska Archiwum rodu Ostrowskich… Materiały z sesji naukowej 14 XII 1991 r., str.24; [38] najprawdopodobniej małżeństwo zawarte zostało 15 grudnia 1805 r. w Bolestraszycach k. Przemyśla; [39] AGAD AOzU sygn.0994 - Darowizna przez Ignacego Morskiego dóbr Zawieprzyce i Wojciechów potomstwu zmarłej Józefy z Morskich Ostrowskiej, tj. Julii, Stanisławowi, Józefowi i Tomaszowi Ostrowskim oraz rozliczenie między Ignacym Morskim, a Antonim Ostrowskim seniorem z tytułu sprzedaży w/w dóbr temuż Ostrowskiemu; [40]Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów … tom. XIV str.493 (Zawieprzyce) wyd. 1880 do 1906 nakładem. F. Sulimierskiego i Wł. Walewskiego URL: http://dirop.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV; [41] AGAD AOzU sygn.1087 dobra Zawieprzyckie -budownictwo 1848-1849; [42] AGAD AOzU sygn.1003, 1004, 1019 - odzyskiwanie dóbr Zawieprzyckich przez St. Ostrowskiego 1855-1866; [43] AGAD AOzU sygn.1030 dobra zawieprzyckie – dzierżawa przez Ksawerego Skłodowskiego z lat 1874-1880 ; [44] Przewodnik po Polsce - trasa 57, s.607, wyd. Sport i Turystyka, Warszawa 1996; [45] Mieczysław Kurzątkowski, Architektura barokowa ziemi lubartowskiej [w:] „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, T.3, Lublin 1959 oraz Mieczysław Kseniak Parki i ogrody dworskie w woj. lubelskim, cz. 2 - Od Kijan do Dęblina wzdłuż Wieprza, Lublin 1983; [46] AGAD AOzU sygn.1239 Zarządzanie dobrami Bolestraszyce przez Piotra Michałowskiego oraz dzierżawa przez niego od St. Ostrowskiego czwartej części dochodów (przypadającej na Tomasza Ostrowskiego); [47] AGAD AOzU sygn.1241-Spór między Stanisławem Ostrowskim a Julią Michałowską o prawa do sum przyznanych przez władze państwowe jako wynagrodzenie za grunty w Bolestraszycach zajęte pod budowę szańców: akta dot. nabycia przez Julię Michałowską Bolestraszyc z licytacji, protokół akt detaksacji, inwentarz, korespondencja, notatki; [48] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowińskich, t-1 s.300 (Bolestraszyce), wyd. 1880 r. nakł. F. Sulmierskiego i Wł. Walewskiego; [49] Dz. cyt. Przewodnik … trasa 46, s.488; [50] Nazwa Tomaszów pojawia się w roku 1888 w aktach stanu cywilnego parafii katolickiej Tobiasze oraz na mapie Prus Południowych Davida von Giillyego z lat 1802-1803; [51] Tabela ludności powiatu Inowłodzkiego z 1789 r., k.20 (za Alojza Żebrowska Rozwój przestrzenny miasta, Tomaszów Mazowiecki dzieje miasta, str. 39); [52] A. Kędzierski Pałac Ostrowskich w Tomaszowie Mazowieckim (zeszyt nr 11) wyd. Muzeum w Tomaszowie Mazowiecki, Tomaszów 2006 r. oraz Ostrowscy i ich rezydencje - referat A. Kędzierskiego z sesji naukowej zorganizowanej 15 lutego 2007 r., (zeszyt 12) wyd. Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim, Tomaszów 2007 r.; [53] tamże; [54] APTM AmTM sygn. 110– statystyka punktowa, k-ta 10 i dalsze dot. sprawozdań burmistrza; [55] W 1832 r. Specjalny Sąd Kryminalny w Warszawie skazał zaocznie A. Ostrowskiego na karę śmierci natomiast ostateczna decyzja Rady Administracyjnej Królestwa o konfiskacie majątku zapadł dopiero w 1837 r. za J. Kaczkowski Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniu 1831 i1843, s.199,292,349, wyd. Jan Cotty skład w księgarni Gebethner i Wolf, Warszawa 1918; [56] W roku 1851 miasto odkupiło za 126 044 ruble od Skarbu Królestwa grunty dawnego folwarku Ostrowskich w Tomaszowie o pow. 28 włók 20 morg i 23 prętów oraz budynki jakie się na nich znajdowały; [57] W roku 1857 St. Ostrowski odkupił pałac z ogrodem i parkiem od A. Krama płacąc 2 016 rubli; [58] S. Grad Kościół pod wezwaniem św. Antoniego w Tomaszowie Mazowieckim, s. 9,15,22, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Tomaszów Mazowiecki 1998; [59] APTM AmTM gr II sygn.2255 - St. Ostrowski Przewodniczący Komitet Budowy Szpitala w Tomaszowie; [60] APTM US zesp.5 sygn.444 akta sprawy zdziałowej przez J. K. Ostrowskiego na rzecz miasta Tomaszowa Mazowieckiego; [61] APTM AmTM gr III sygn.1614; [62] AGAD AOzU sygn..0207 sprawy osobisto rodzinne Ostrowskich -poszukiwania przez A. Ostrowskiego majętności ziemskiej we Francji i zakup posiadłości Madères nad Loarą k. Tours (w tym informacje o Madères, wskazówki dla Hipolita Klimaszewskiego co do pertraktacji o zakup tej posiadłości, akt zakupu Madères i pokwitowanie na spłatę należności za nie, odezwa w sprawach polskich do mieszkańców Madères); [63] AGAD AOzU sygn. 0208, 0210 i 0211 - Sprawy osobisto rodzinne Ostrowskich - katalog biblioteki Antoniego Ostrowskiego w Madères, starania o zezwolenie papieskie na utrzymywanie przez Ostrowskich kaplicy domowej w Madères i otrzymany na to przywilej, spisy drzew, krzewów i roślin ogrodowych znajdujących się lub przeznaczonych ewentualnie do zaprowadzenia w Madères z uwagami o różnych właściwościach, sporządzony przez Antoniego Ostrowskiego; [64] wg. strony gminy Vernou-sur-Brrenne we Francji (http://www.vernou-sur-brenne.fr/ [dostęp 2014-02-14])